Kraków

Kościół św. Marka

Prospekt

Według ks. Jana Długosza, kościół został ufundowany w 1263 roku przez księcia Bolesława Wstydliwego. Budowa świątyni, rozpoczęta w drugiej połowie XIII wieku, trwała jeszcze w XIV i XV stuleciu. Od samego początku swego istnienia kościół należał do kanoników regularnych od pokuty, których klasztor sąsiadował ze świątynią. Zakonnicy ci byli potocznie nazywani „markami” (od wezwania kościoła klasztornego) lub „rogaczami” (z uwagi na specyficzny kształt noszonych kapeluszy). Pod koniec XV i w pierwszej połowie XVI wieku świątynia była niszczona przez pożary, a następnie odbudowywana. Pierwsza połowa XVII stulecia to czas gruntownej modernizacji wnętrza w stylu barokowym. Na początku XIX wieku kościół wraz z klasztorem przestał należeć do „marków”. Zabudowania te przekazano księżom emerytom.

ORGANY NIEZACHOWANE

Pierwszym znanym organistą u św. Marka był Klemens z Dębicy, którego działalność odnotowana została w 1476 roku. W październiku 1541 roku wzmiankowany był natomiast inny muzyk, „Danyel organisto ad Sanctum Marcum Cracovie”, będący najprawdopodobniej miejscowym zakonnikiem. Nie zachowały się przekazy źródłowe dotyczące samego instrumentarium, jednak wobec przytoczonych wiadomości pośrednich można stwierdzić, że już w drugiej połowie XV wieku (przed 1476 rokiem) świątynia wyposażona była w organy. Trudno odpowiedzieć na pytanie, czy Klemens z Dębicy oraz niejaki Daniel grali na tym samym instrumencie. Kolejne, tym razem barokowe organy zbudowane zostały w 1628 roku wraz z istniejącym obecnie chórem muzycznym. Ich twórcą był Hans Hummel, organmistrz działający na początku XVII wieku. Najstarsza źródłowa wzmianka o instrumencie pochodzi z 1703 roku. W 1822 roku odnotowano natomiast, iż „Organy potrzebują reparacji organmistrzowskiej”. Należy nadmienić, że kościół św. Marka nie był ośrodkiem parafialnym, toteż nie dysponował dodatkowymi funduszami umożliwiającymi prowadzenie systematycznych remontów. W konsekwencji zaniedbania, instrument ów przestał funkcjonować, popadając stopniowo w ruinę. W 1856 roku oględzin obiektu dokonał organmistrz Antoni Sapalski, orzekając, iż organy nie nadają się do remontu przez wzgląd na znaczny stopień ich zniszczenia.

Podczas renowacji chóru muzycznego, prowadzonej w ubiegłym stuleciu, odkryto trzy konsole umieszczone w centralnym ryzalicie empory. Pierwotnie na tych elementach wspierały się wieżyczki prospektowe pozytywu przedniego, będącego integralną częścią XVII-wiecznego instrumentu H. Hummla. Niestety, nie udało się odnaleźć zwieńczenia oraz pozostałych partii prospektu, wobec czego zachowano jedynie wspomniane konsole, ustawiając w nich trzy stylowe rzeźby: św. Stanisława i św. Augustyna (z XVII wieku) oraz anioła (z XVIII wieku). W zbiorach kościelnych zachowała się natomiast wczesnobarokowa, XVII-wieczna figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, pochodząca przypuszczalnie ze zwieńczenia prospektu sekcji głównej.

Wewnątrz świątyni istniał również niezależny pozytyw, umieszczony w prezbiterium, na „chórze małym, dawniej Oratorium zwanym”. Źródła archiwalne podają przeważnie krótkie, nie skonkretyzowane informacje na jego temat, przykładowo, iż „Pozytywek ów jest w dobrym stanie”. Wiadomo, że w 1852 roku instrument ten został przekazany do krakowskiego kościoła franciszkanów, zniszczonego przez pożar, jaki wybuchł dwa lata wcześniej. W 1875 roku spisano inwentarz franciszkańskiej świątyni, w którym zawarto również opis pozytywu pochodzącego z kościoła św. Marka: „mały organ stary, składający się z 8-miu regestrów, bez wszelkich odznaczających się ozdób”. Jest to pierwsza relacja pozwalająca stwierdzić, że był to instrument ośmiogłosowy. W sierpniu 1880 roku pozytyw ten został odsprzedany parafii w Trzemeśni za kwotę 225 złotych reńskich.

ORGANY ISTNIEJĄCE

W dniu 22 lipca 1856 roku ówczesny rektor kościoła, ks. Serafin Piątkowski, zawarł umowę ze wspomnianym organmistrzem, Antonim Sapalskim, który zobowiązał się do wybudowania nowego, 12-głosowego instrumentu. Trudno jednoznacznie ustalić dokładną datę ukończenia organów, gdyż nie są znane stosowne przekazy historyczne. Pierwszy opis nowego instrumentu zapisany został na kartach inwentarza z 1872 roku: „Organy urządzone są w środku Chóru wielkiego. Na nich wznoszą się wysoko frontowe piszczałki z cyny, a środkowe z drzewa, są przyozdobione różną sznycerską robotą. Miechy znajdują się przed facyatą kościelną w przybudowaniu urządzonym [dalej tekst przekreślony: od dworu] przy facyacie Kościoła. Chór oparty jest na dwóch kamiennych czarno lakierowanych filarach, jest z miękkiego drzewa, lakierowany na grochowo-zielono przyozdobiony stojącemi pozłacanemi figurami […]. 10 większych piszczałek z cyny po 20 funtów ważących, czyli – 200 f po 40 – 80 f 15 takichże mniejszych po 8 funtów – 48 f 15 takichże jeszcze mniejszych po 4 funty – 20 f 40 10 takichże po 5 funtów ważących – 20 f Wartość 170 złr”. Omawiany instrument był odnawiany pod koniec XIX lub na początku XX wieku, z tego bowiem okresu pochodzi część zachowanych piszczałek.

Ostatnie poważniejsze prace organmistrzowskie, prowadzone przez Wiesława i Krzysztofa Jakubowskich pod kierunkiem prof. Jana Jargonia, prowadzone były w latach osiemdziesiątych XX stulecia. Zainstalowano wówczas dmuchawę elektryczną firmy Laukhuff, zaś same organy poddano ogólnemu przeglądowi, a następnie intonacji i strojeniu. W drugiej połowie XX wieku przy instrumencie pracował również Henryk Siedlar z Krakowa, który wykonał nowe piszczałki dla szeregu głosów. Wymienione działania wpłynęły również na zmianę dyspozycji, która przed ich przeprowadzeniem wyglądała następująco:

Należy nadmienić, iż powyższa dyspozycja bynajmniej nie obrazuje pierwotnego doboru głosów w opisywanym instrumencie. Rekonstrukcja dyspozycji A. Sapalskiego jest częściowo utrudniona. Z dokumentacji obiektu wynika, iż początkowo w instrumencie istniał głos Super octava 2’, który został usunięty stosunkowo wcześnie, bowiem nie figuruje już w przytoczonej specyfikacji sprzed XX-wiecznych remontów. Z czasem obsada głosowa poddawana była pewnym modyfikacjom. Obecnie w organach istnieją jedynie cztery głosy złożone w całości z oryginalnych piszczałek. Pod koniec XX wieku miał miejsce remont sklepienia świątyni. Wnętrze organów zostało wówczas znacznie zanieczyszczone, wobec czego przeprowadzono przegląd instrumentu.

Charakterystyka istniejących głosów:

Pryncypał 8’ – nieoryginalny, cynkowy (27 piszczałek w prospekcie);
Flet kryty 8’ – oryginalny;
Octava 4’ – nieoryginalna, z XIX/XX wieku;
Róg 2’ – nieoryginalny, wstawiony przez Henryka Siedlara w miejsce pierwotnej Super octavy 2’;
Flet 4’ - nieoryginalny, wstawiony przez Henryka Siedlara;
Quinta 2 2/3’ – nieoryginalna, z XIX/XX wieku;
Mixtura 3ch - nieoryginalna, z XIX/XX wieku;
Flet otwarty 8’ – oryginalny;
Octavbas 8’ – nieoryginalny, cynkowy (20 piszczałek w prospekcie);
Subbas 16’ – oryginalny;
Chorał 4’ – częściowo oryginalny, rekonstruowany przez Henryka Siedlara;
Flet 8’ – oryginalny.

Niewątpliwą ozdobą omawianych organów jest interesujący prospekt, utrzymany w stylu rokokowym z elementami wczesnoklasycystycznymi. Powstał on w oparciu o wzór teoretyczny zawarty we francuskim dziele pt. „L’art du facteur d’orgue” z 1766 roku. Autor, Dom Bédos de Celles, zamieścił tam rysunek wielkich organów (Grand Orgue), złożonych z sekcji głównej i pozytywu przedniego wbudowanego w balustradę empory. Prospekt w kościele św. Marka jest wyrazistym nawiązaniem do wspomnianej sekcji głównej, która została tu zbudowana w zmniejszonej skali i częściowo uproszczona poprzez rezygnację z dekoracji na cokole oraz wyeliminowanie rzeźb atlantów pod skrajnymi wieżyczkami.

Prospekt organowy wczesnoklasycystyczno-rokokowy, architektoniczny, jednosekcyjny, dziewięcioosiowy. Całość osadzona na wydatnym, gładkim cokole z rzeźbą króla Dawida na osi. Pola nieparzyste ukształtowane w formie półkoliście występujących wieżyczek o zróżnicowanej wysokości: wieżyczki skrajne najwyższe, wieżyczka centralna niższa od poprzednich, pozostałe wieżyczki najniższe. Wieżyczki skrajne wysunięte ryzalitowo. Pomiędzy wieżyczkami zredukowane pola piszczałkowe. Pola sąsiadujące z wieżyczkami skrajnymi delikatnie wygięte ku wieżyczkom. Piszczałki prospektowe ujęte dekoracją snycerską o motywach liści akantu. Pod wieżyczkami akantowe wsporniki wzbogacone wolutami w osiach skrajnych. W zwieńczeniu wieżyczek wewnętrznych (najniższych) wazony. Prospekt malowany (marmoryzowany). Detal snycerski złocony na pulmencie.

Hipotetyczna rekonstrukcja prospektu sekcji pozytywu (na podstawie reliktów w balustradzie chóru muzycznego):

Prospekt pozytywu barokowy, architektoniczny, trójosiowy, złożony z trzech wieżyczek przedzielonych szerokimi osiami wewnętrznymi. Wieżyczka środkowa występująca wielobocznie, wieżyczki boczne wysunięte kątowo. Elementy umożliwiające rekonstrukcję dekoracji niezachowane.

Stół gry wbudowany. Wiatrownice klapowo-zasuwowe. Miech magazynowy. Dmuchawa elektryczna.

Skala organów - manuał: C-f³; pedał: C-c¹.

Stół gry (stan w 1982 r.)

Relikty XVII-wiecznego pozytywu

Rycina z 1766 r. (pierwowzór prospektu)