Kraków

Kościół św. Bernardyna ze Sieny (OO. Bernardynów)

Prospekt

Historia pobytu bernardynów w Krakowie rozpoczyna się w 1453 roku. U podnóża Wawelu powstał wówczas pierwszy klasztor tegoż zakonu wraz z drewnianym kościołem noszącym wezwanie św. Bernardyna ze Sieny.

Już w 1454 roku podjęto budowę nowego konwentu, zakończoną ostatecznie po 1500 roku. Wzniesiono wówczas również świątynię, utrzymaną w stylu gotyckim. Wewnątrz kościoła istniały organy pochodzące prawdopodobnie z pierwszej połowy XVII wieku, bowiem kronikarz klasztorny, opisując remont i rozbudowę kościoła w latach: 1650-1655, wzmiankował „nowe, ładnie brzmiące organy”. Trudno obecnie ustalić, czy był to istotnie instrument nowy, czy też odnowiony w czasie remontu świątyni. Niewykluczone, że prace snycerskie przy prospekcie organowym wykonał brat zakonny Stanisław Przemowa. W 1655 roku, podczas najazdu szwedzkiego, kościół został całkowicie zburzony. Można śmiało przypuszczać, że zniszczeniu uległy także organy.

Obecną, barokową świątynię wzniesiono w latach: 1659-1680 według projektu architekta Krzysztofa Mieroszewskiego. W 1702 roku na chórze muzycznym w nawie głównej powstały organy zbudowane przez o. Euzebiusza Pasierbskiego – miejscowego zakonnika, a zarazem organmistrza. Obecnie jedynym reliktem tegoż instrumentu jest zachowany, dwusekcyjny prospekt, zaliczany do grupy bernardyńskich prospektów typu północnego. Według informacji zawartych w inwentarzach z lat: 1821, 1836, 1855 i 1860, organy posiadały 38 głosów, przy czym 16 z nich należało do sekcji manuału, 11 – do pozytywu i 11 – do pedału. Warto zacytować opis organów zawarty w inwentarzu sporządzonym w 1821 roku:

„CHÓR DO GRANIA – Ten od kościelnych drzwi wielkich, na podsklepieniu murowanym o 4-rech dużych okrągłych kamiennych filarach, cały drewniany, snycersko robiony, czarno i odmiennokształtnie malowany, i wystawionym szrodkiem od dołu pozytywem, organom odpowiadającym, w przedziały czarno malowane, snecersko robione, rzeźby złociste i wpuszczonemi środkiem i z boku szredniemi, a między temi najszredniejszymi 2-ch rzędziach latercynowymi piszczałkami przyozdobiony; do którego [...] wchód z kaplicy kościelnej Matki Boskiej Bolesnej (wyżej opisanej) z schodów drewnianych okrągłych, z poręczą i balaskami wpuszczanemi, zamknięcie na zamek, u drzwi drewnianych, na zawiasach i hakach 2 żelaznych zawieszanych, skoblem opatrzony – w którym - ORGANY zawierające w sobie sztuk trzy, i klawiatur polskich trzy, to iest manuał, maiący iedną klawiaturę i głosów szesnaście – Pozytew głosów jedenaście i klawiaturę – Pedał głosów jedenaście i klawiaturę w podłodze, do których miechów 5, z których dochodzi wiatr kontami w cały organ, Pozytyw i Pedał – Te organy szrodkiem i po bokach w obwody snecersko robione, czarno malowane, rzeźbę wyzłacaną, i od samego wierzchu piramidami wyzłacanemi, Floreskami w wazonach drewnianych, suto wysrebrzanych, na postumentach czerwono malowanych ustawionemi i dwoma w okrągło snecerskiej rzeźbie złocistej, malowanemi obrazami, i rzędem z obydwu stron grubemi, między zaś temi, najszredniejszymi, w samym zaś szrodku szredniemi latercynowemi wpuszczanemi piszczałkami są ukształcone i przyozdobione”.

Przytoczona notatka, aczkolwiek nie do końca precyzyjna, daje pewne wyobrażenie o ówczesnym kształcie organów. Analizując cytowany opis prospektu zauważyć można bliskie analogie z istniejącą obecnie zewnętrzną strukturą instrumentu.

W 1780 roku organy były remontowane przez Jakuba Prostackiego. Przywrócono wówczas sprawność instrumentu, nie dokonując równocześnie znaczniejszych modyfikacji i przekształceń. O dokładnym zakresie przeprowadzonych prac informuje kontrakt zawarty pomiędzy klasztorem a wspomnianym organmistrzem:

„Roku Pańskiego 1780 Dnia 27 Czerwca, Uczyniony jest Kontrakt do reparacji Organ w Kościele WW. Ojców Bernardynów na Stradomiu przy Krakowie, między Wielebnym Ojcem Severem Wurztem tegoż Konwentu Kustoszem, w przytomności Ojca Tomasza ExProwincjała z jednej strony, a z drugiej między panem Jakubem Prostackim Organmaystrem, który z przybranemu według woli swojej pomocnikami tegoż kunsztu, obliguje się rzetelnie i sumiennie w tymże kościele zreparować organy, i co tylko należeć będzie do zupełnej całości dorobić, tak w organach jak i w Pozytywie na facjacie tychże organ. Oto: 

1. Miechów wszystkich pięć, tym kontraktem powinien będzie Pan majster nowo jak najlepiej oporządzić i irchą okryć.
2. Klawiatury nowe dwie zrobić, Restauraturę także, i Ligaturę z Fundamentu zreparować. 
3. Kanały wszystkie czyli nowe zrobić gdzie będzie potrzeba, czyli zreparować. 
4. Pedał cały niegrający doskonale zreparować powinien. 
5. Pozytyw na facjacie Organ doskonale ze wszystkim zreparować obiecuje. 
6. Klucze pozrywane także naprawić powinien, a których niedostaje, Konwent kazać  nowo dorobić obliguje się. 
7. Głosy zgubione według pierwszej Fundacji zreparowane doskonale być powinny, oprócz Pomortu, który mniej potrzebny być sądzą. 
8. W Ladach zaś, tak manualnej, tak pozytywowej Bitwanki wszystkie podoklijać, i Ferfexy nowe do Lad podawać deklaruje Pan Majster. 
9. Winklocze popsute doskonale zreparować powinien. Owo zgoła tenże sam mayster Organy wzmiankowane do stanu pierwszego, według swojej pierwszej fundacji, ze wszystkim porządnie, doskonale i fundamentalnie, co potrzeba przyrobić, i jak się należy zreparować Pan mayster obliguje się i przyrzeka.

Do tej zaś wszystkiej roboty obliguje się Konwent wszelki materiał dodawać, jako to Cynę, Irchę, Kley, Druty, Tarcicę, i co tylko będzie potrzeba. Przez czas także tej Roboty obliguje się konwent dawać Wikt, Piwo i co dzień kubek Wódki i na śniadanie porcję chleba. Kubek także wódki przy robocie dla trzech wszystkich osób. Sumy zaś pieniężnej za ten całą robotę obligowany będzie Konwent punktualnie wypłacić monetą braną, i kurs swój w Kraiu Polskim maiącą Złotych Polskich Dziewięćset. 900. a to czterema ratami, bo jest zadatku przy kontrakcie sto Złotych […]”.

Jak podają księgi rachunkowe, pomniejsze naprawy prowadzono kolejno w latach: 1791, 1797, 1814, 1815, 1816, 1817, 1831 i 1842, jednak z czasem stan instrumentu uległ znacznemu pogorszeniu. W 1858 roku kustosz klasztoru o. Modest Ścieszka zainicjował zbiórkę pieniędzy na remont organów, zachęcając do ofiarności osobliwym wierszem następującej treści:

„Prośba o łaskawe dary na naprawę organów w kościele oo. Bernardynów na Stradomiu w Krakowie.

W kościele gdzie chwała Pana i nad Pany
Prócz Boga i świętości pierwsze są organy, 
Z nich jak z arfy Dawida płyną wdzięczne tony 
Na Świątynią gdzie Chrystus i Bóg utajony. – 
W tym kościele niestety głuche spoczywają 
I zepsute naprawy swojej wyglądają; 
By dary Dobrodziejów wesprzeć je raczyły, 
By Panu Nieba, ziemi znów chwałę głosiły. – 
Do was więc czułe serca i o kościół dbałe 
Składają prośby swoje i nadzieje całe 
Zakonnicy klasztoru przy tym tu kościele: 
Ofiarujcie co łaska czy mało, czy wiele 
Na naprawę organów. Bóg wam to zapłaci, 
Łaska wasza ten kościół w nowy skarb zbogaci. 
Grosz wdowi w księdze zasług zapisany będzie 
I pomyślność przyniesie w domach Waszych wszędzie”.

Ostatecznie remont organów rozpoczął się 1859 roku, zaś jego wykonawcą był Antoni Sapalski z Krakowa. Możliwe, że prace przy instrumencie trwały jeszcze w 1860 lub nawet 1861 roku, na co zdają się wskazywać wzmianki z ksiąg rachunkowych, jednakże niewykluczone, iż w latach tych spłacano jedynie należność dla organmistrza. W tym samym czasie (około 1859 roku) Karol Matrasiewicz odnowił chór muzyczny oraz pomalował rzeźby (snycerkę?) w prospekcie organowym. A. Sapalski ponownie pracował przy instrumencie w 1871 roku, tym razem naprawiając miechy i „głosy” (zapewne piszczałki).

W 1891 roku Ministerstwo Wyznań i Oświaty przesłało do klasztoru „Rozporządzenie zaprowadzenia w organach jednakowego normalnego tonu muzycznego” (według ustaleń Międzynarodowej Konferencji w Wiedniu, a więc: a1=435 Hz przy temperaturze 15 stopni Celsjusza). Niewykluczone jednak, że instrument przestrojono już dwa lata wcześniej, o czym świadczy zapis: „Organ odstrojono kosztem klasztoru” zawarty w aktach zakonnych z 1889 roku.

Pod koniec XIX wieku, w obliczu wzrastającej awaryjności organów, kustosz klasztoru o. Norbert Golichowski zadecydował, iż konieczne jest podjęcie prac rekonstrukcyjnych. Opinię o stanie instrumentu wydał w 1899 roku organmistrz Bronisław Markiewicz, o czym wspomina poniższa notatka zapisana na luźnej kartce wklejonej do kroniki:

„Obecnie organy w kościele wymagają gruntownej rekonstrukcji. Organmistrz z Tarnowa, p. Bronisław Markiewicz orzekł tymi dniami, iż miechy kosztować będą 2500 złr., dorobienie zaś 6 głosów w I manuale, tyluż w pedale, oraz 7 głosów w pozytywie, dorobienie nowego mechanizmu kosztować będzie 4500 złr. W ogóle rekonstrukcja organów wynosić będzie 7000 złr. Tej gwałtownej potrzebie kościoła klasztor żadną miarą zapobiec nie jest i nie będzie w stanie. Dlatego podpisany gwardian pomienionego klasztoru błagalne wyciąga dłonie i uprasza lepiej się mających, a życzliwych naszemu klasztorowi i kościołowi przyjaciół i dobrodziei, aby łaskawie bądź na ręce sz. Redakcji, bądź na ręce podpisanego zechcieli nadsyłać pieniężną pomoc i drugich ku temu zachęcić raczyli […]”.

Kustosz zwrócił się z prośbą o wsparcie finansowe do czytelników gazety „Głos Narodu”, jednak koniecznych funduszy zapewne nie udało się zgromadzić. W 1901 roku „Odrestaurowano organ, mianowicie pedał i pozytywę kosztem 240 zł. – nie wliczając utrzymania. Pracę sumiennie wykonał p. Jan Ziemiański, brat o. Zygmunta [miejscowego zakonnika bernardyńskiego]”. Był to zatem remont przeprowadzony na mniejszą skalę. Klasztor wciąż jednak nosił się z zamiarem rekonstrukcji organów, a właściwie budowy nowego instrumentu, prowadząc pertraktacje z różnymi firmami organmistrzowskimi. Na wyszczególnienie zasługują trzy projekty organów: dwa niezrealizowane oraz trzeci, zrealizowany.

Niezrealizowane oferty budowy nowych organów:

1) Projekt firmy Aleksander Żebrowski i Syn ze Lwowa (1907 rok) – zbudowanie nowego instrumentu w starej szafie (przybliżony koszt: 25 500 koron):
- 40 głosów (pozostawienie 4 starych głosów: z I manuału –Pryncypał 8’, Flet major 8’ i Flet minor 4’, z Pozytywu – Flet minor 4’);
- 3 manuały i pedał;
- traktura gry i rejestrów pneumatyczna;
- wiatrownice stożkowe;
- stół gry wolnostojący;
- 25 „kombinacji połączeń”;
- dyspozycja romantyczna (z podziałem na chór pryncypałowy, chór fletowy, orkiestrę smyczkową i orkiestrę trąbową);
- „kombinacja” imitująca stare organy (do wykonywania muzyki z XVI-XVIII wieku);
- szafa ekspresyjna dla III manuału.

2) Projekt firmy Rieger (1917 rok) – zbudowanie nowego instrumentu w nowej szafie (przybliżony koszt: 30 000 koron):
- 33 głosy;
- 2 manuały i pedał;
- traktura gry i rejestrów pneumatyczna;
- 15 połączeń.

Trzeci projekt, przedstawiony przez firmę Wacława Biernackiego (Warszawa-Wilno) w 1932 roku, został zaakceptowany. Zakładał on budowę nowego instrumentu w starej szafie, która miała zostać odnowiona i przysunięta do tylnej ściany kościoła. Zaprojektowano organy posiadające: 25 głosów, trakturę pneumatyczną z wiatrownicami stożkowymi, elektryczny napęd miechów, wolnostojący kontuar o 2 manuałach i pedale, a także 20 „kombinacji”. Cenę instrumentu oszacowano na 30 530 koron. Prace zamierzano przeprowadzić w trzech zasadniczych etapach. Ostatecznie, na skutek działań wojennych, budowa trwała 29 lat, zaś w czasie jej trwania poczyniono zmiany w stosunku do pierwotnej koncepcji.

Etapy budowy organów firmy W. Biernackiego:

1) Dnia 4 maja 1934 roku rozpoczęto prace przygotowawcze, a mianowicie: zbudowano nową klatkę schodową na chór, wykonano nową podłogę na chórze oraz wymieniono instalację elektryczną. Następnie szafa organowa została odnowiona i przysunięta do tylnej ściany kościoła celem poszerzenia przestrzeni na chórze. Po zakończeniu wymienionych prac zamontowano piszczałki prospektowe.

2) Dnia 14 lutego 1935 roku przystąpiono do prac przy sekcji I manuału, wstawiając piszczałki 8 głosów: Pryncypał 16’, Pryncypał 8’, Gamba 8’, Salicet 8’, Holflet 8’, Octawa 4’, Mixtura 2’ 4x, Trompet 8’. Równocześnie zainstalowano miech wraz z dmuchawą elektryczną. Na uruchomionej w ten sposób części planowanych organów grano w kościele przez 27 lat. Należy nadmienić, iż według pierwotnych ustaleń w I manuale znaleźć się miał głos Nasard 2 2/3’, który z czasem trafił do II manuału. Zrezygnowano natomiast całkowicie z głosu Rorflet 4’.

3) W 1962 roku firma Biernackiego wstawiła 8 nowych głosów, w następnym roku – kolejnych 8 głosów, zaś pod koniec 1963 roku – ostatnie 4 głosy, w związku z czym dyspozycja została rozszerzona do liczby 30 głosów. Ze względu na wzrost ilości głosów, powiększono również dotychczasowy miech oraz wymieniono instalację elektryczną. W ten sposób sfinalizowano prace rozpoczęte przed 29 laty.

Odnowienie prospektu organowego przypadło na 1967 rok. Zewnętrzną strukturę instrumentu pomalowano wówczas na kolor „ciemny orzech”, korespondujący z nową barwą ołtarzy. W 1970 roku wykonany został nowy miech, zaś dyspozycja uległa powiększeniu o 2 głosy, umieszczone w szafie dawnego pozytywu przedniego. Obecnie w pozytywie znajdują się trzy głosy (Flet kryty 4', Superoktawa 2', Sifflet 1'), wobec czego jeden został dodany zapewne po 1970 roku. W przedstawionym powyżej stanie organy zachowały się do chwili obecnej.

Ilość i rozmieszczenie wiatrownic:

1) I manuał – dwie wiatrownice:
- jednoczęściowa na górnym poziomie w prawej części szafy,
- dodatkowa (3 głosy) w szafie dawnego pozytywu przedniego;

2) II manuał – cztery wiatrownice:
- jedna na poziomie górnym w lewej części szafy (7 głosów),
- dwie na poziomie dolnym w lewej części szafy (5 głosów z przodu, 3 głosy z tyłu),
- mała wiatrownica na poziomie środkowym w lewej części szafy (dodatkowe piszczałki połączenia Super; połączenie Sub bez dodatkowych piszczałek);

3) Pedał – dwie wiatrownice:
- 5-głosowa na poziomie dolnym w prawej części szafy,
- 2-głosowa, dwuczęściowa pośrodku szafy (pod kątem prostym).

Prospekt organowy barokowy, architektoniczny, dwusekcyjny, złożony z sekcji głównej (usytuowanej na chórze muzycznym) i pozytywu przedniego (wbudowanego w parapet empory).

Prospekt sekcji głównej trzynastoosiowy, uszaty. Wsparty na cokole, pośrodku którego obraz św. Franciszka z Asyżu. Złożony z czterech wież wysuniętych półkoliście z uskokiem, wspartych na konsolach, przedzielonych niższymi, trójosiowymi segmentami, w których wieżyczki środkowe występujące kątowo z uskokiem, wsparte na konsoli, flankowane niższymi, płaskimi polami. Wszystkie osie ujęte w obramienia ramowe i zwieńczone odcinkami belkowania. Skrajne, półkoliste wieże zwieńczone owalnymi medalionami z malowidłami na blasze przedstawiającymi: św. Franciszka z Asyżu (po lewej stronie) i św. Klarę (po prawej stronie). W zwieńczeniu wieżyczek wysuniętych kątowo częściowo srebrzone wazony, z wyjątkiem wieżyczki centralnej, zwieńczonej monogramem Matki Bożej. Bogata dekoracja snycerska (kotarki, uszaki, obramienia kartuszy) o motywach liści akantu. Prospekt malowany na kolor brązowy. Detal snycerski złocony.

Prospekt pozytywu przedniego pięcioosiowy, uszaty. Złożony z trzech wieżyczek, z których skrajne wyższe i występujące kątowo, centralna niższa i występująca półkoliście. Pomiędzy wieżyczkami płaskie pola. Wszystkie osie ujęte w obramienia ramowe i zwieńczone odcinkami belkowania. Skrajne, kątowe wieżyczki zwieńczone owalnymi medalionami z malowidłami na blasze przedstawiającymi muzykujące aniołki. Bogata dekoracja snycerska (kotarki, uszaki, obramienia kartuszy) o motywach liści akantu. Prospekt malowany na kolor brązowy. Detal snycerski złocony.

Stół gry wolnostojący. Wiatrownice stożkowe. 4 miechy: 2 w wieży kościelnej (magazynowy i pływakowy), 2 wewnątrz szafy organowej (pływakowe). Dmuchawa elektryczna.

Skala organów – 2 manuały: C-a³; pedał: C-f¹.


Niezachowane organy w chórze zakonnym

Na marginesie niniejszego opracowania należy odnotować historię niezachowanych organów, które istniały w chórze zakonnym mieszczącym się w wydzielonej części prezbiterium, za głównym ołtarzem. Instrument ten mieścił się ponad wejściem do zakrystii. Pierwsza wzmianka o tychże organach pochodzi z 1797 roku. W inwentarzu odnotowano wówczas, iż były one znacznie zniszczone („aliquantum devastatum”). Można zatem przypuszczać, że instrument powstał wcześniej i pod koniec XVIII wieku jego stan uległ już znacznemu pogorszeniu. Inwentarz z 1821 roku zawiera następujący opis obiektu:

„Od góry z lewej strony ołtarza nad stallami iest ustawiony CHÓREK drewniany, niebiesko blado malowany, do którego wchod z klasztoru na drzwi podwójne z deszczek na zawiasach i hakach żelaznych na zamek zamykany – maiący ORGAN i głosów 10. Z jedną klawiaturą i dwiema miechami, w obwody snysercko robione, czarno malowane z umieszczonemi latercynowemi piszczałkami, między złocistą rzeźbą i aniołkami, od góry i dołu ozdobiony – naprzeciw którego z prawej strony ołtarza – Zakrystia, do której z powyżej opisanego chóru wchod, po dwóch marmurowych gradusach”.

Kolejne inwentarze, spisywane w latach: 1855 i 1860, podają zgodnie następującą wzmiankę: „Pozytywa w chórze za wielkim ołtarzem ma 10 mutacji [głosów], klawiaturę z 3 1/2 oktawy i dwa miechy”. Był to zatem 10-głosowy instrument bez pedału, wyposażony w manuał o skali trzech i pół oktawy. Pozytyw był kilkakrotnie naprawiany.

W 1899 roku Bronisław Markiewicz z Tarnowa zbudował nowe organy w chórze zakonnym, natomiast stary instrument zabrał w rozliczeniu finansowym. Organmistrz obiecał w umowie, iż „Struktura tego organu będzie zastosowana do stylu wnętrza kościoła, w przybliżeniu do struktury starej”. Zapis ten wraz z wyglądem instrumentu B. Markiewicza rzuca zatem nieco światła na wygląd dawnego pozytywu. Organy z 1899 roku posiadały 7 głosów, 330 piszczałek, trakturę mechaniczną, wiatrownice stożkowe oraz miech cylindryczny z dwoma podawaczami. Elementy traktury wykonano z drewna, miedzi i żelaza. Skala manuału obejmowała dźwięki: C-f³, natomiast pedału – C-f. Dyspozycja przedstawiała się następująco:

* 42 piszczałki cynowe, 12 cynkowych
** 54 piszczałki cynowe
*** 54 piszczałki drewniane
**** 18 piszczałek drewnianych

W latach: 1926-1927, podczas remontu kościoła, zlikwidowano chór muzyczny za głównym ołtarzem; wraz z nim usunięto również organy. W 1935 roku instrument ten został sprzedany do parafii Świętej Rodziny w miejscowości Panki koło Częstochowy, a tam przebudowany przez Ludwika Saganowskiego po 1945 roku (z zachowaniem starego prospektu).

Stół gry

Wnętrze instrumentu