Kraków

Bazylika Archiprezbiterialna Wniebowzięcia NMP (Kościół Mariacki) - organy w prezbiterium

Prospekt

Biorąc pod uwagę dostępne wiadomości archiwalne, trudno określić, kiedy powstał pierwszy pozytyw „przed wielkim ołtarzem”, a więc w prezbiterium Bazyliki Mariackiej. Istnieje jednak hipoteza Aldony Sudackiej, w myśl której „małe organy” autorstwa Jana Niedzieli, wykonane w latach 1489-1491, mogły znajdować się właśnie w tym miejscu.

Pierwszym dowodem na istnienie instrumentu w prezbiterium jest rycina z 1643 roku. Została ona wydana z okazji synodu diecezjalnego, a przedstawiono na niej wnętrze Mariackiej Fary z widocznym pozytywem zlokalizowanym ponad lewym rzędem stall, nieopodal głównego ołtarza. Na podstawie wspomnianej grafiki można stwierdzić, że prospekt owego instrumentu sprawiał wrażenie wyraźnego nawiązania do włoskiej konwencji organów, inspirowanej twórczością znanego architekta Jana Battisty Gisleniego. Prospekty tego rodzaju są bardzo rzadko spotykane na terenie Polski. Z istniejących przekazów wiadomo, że pozytyw „przed głównym ołtarzem” posiadał dziewięć głosów. Ustalono także, że naprawy owego obiektu przeprowadzano kolejno w latach: 1654, 1685, 1693 (reparacja miechów), 1744. Ponadto w 1770 remont prowadził znany organmistrz, Józef Sitarski, twórca imponujących organów w kościele cysterskim w Jędrzejowie. Mimo podjętych działań renowacyjnych, w 1781 roku zdecydowano się na ostateczne usunięcie pozytywu.

Historia nowego instrumentu w prezbiterium świątyni związana jest z osobą Ignacego Ziernickiego (vel Żernickiego). Organmistrz ten, w myśl umowy zawartej w 1781 roku z ks. prałatem Leopoldem Kiełczewskim, zobowiązał się zbudować „nowy i we wszystkim doskonały pozytyw dla kościoła”. Była to co prawda pierwsza praca I. Ziernickiego w Bazylice Mariackiej, niemniej od tamtej chwili stał się głównym budowniczym i konserwatorem miejscowych organów. Warto wspomnieć, że organmistrz, o którym mowa, był postacią znaną w Krakowie. Wszak w 1785 roku powierzono mu budowę nowego instrumentu w Katedrze Wawelskiej.

Wspomniany wyżej „doskonały pozytyw” mariacki powstał w 1782 roku w warsztacie I. Ziernickiego i został ulokowany na wczesnobarokowym chórze muzycznym z 1638 roku. Instrument miał posiadać dwanaście głosów rozdysponowanych pomiędzy dwa manuały o pełnych klawiaturach „francuskich” zamiast spotykanej jeszcze wówczas „krótkiej oktawy”. Stół gry, wbudowany w bok szafy organowej, został zaplanowany tak, by, jak zaznaczono, organista podczas gry zwrócony był „twarzą do wielkiego ołtarza”. Dla prospektu przewidziano „strukturę nową, modną, z rzeźbą snycerską”. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że omawiany prospekt wykazuje bardzo bliskie analogie z fasadą organów w Bazylice św. Floriana na krakowskim Kleparzu. W obu przypadkach projektant zainspirował się zapewne rysunkiem Franciszka Ksawerego Habermanna, rytowanym przez Georga Hertla w Augsburgu w 1750 roku.

Pod koniec XIX stulecia rozpoczęła się akcja regotyzacji Bazyliki Mariackiej. W ramach tychże działań w 1889 roku usunięto wczesnobarokowe chóry muzyczne w prezbiterium, uznane przez Władysława Łuszczkiewicza za obiekty szpecące kościół. Rok później (1890) rokokowy pozytyw I. Ziernickiego umieszczony został we wnęce okiennej, na neogotyckim balkonie zaprojektowanym przez Jana Matejkę. W tym samym czasie instrument był remontowany przez Jana Śliwińskiego.

W 1912 roku krakowski organmistrz Kazimierz Żebrowski usunął XVIII-wieczną materię brzmieniową pozytywu, instalując na jej miejscu nowe organy o trakturze pneumatycznej. W XX wieku instrument ten został na pewien czas podłączony do kontuaru głównych organów mariackich. Remont organów prezbiterialnych nastąpił w 2000 roku, a jego wykonawcą był Lech Skoczylas z Krakowa. W trakcie prowadzonych wtedy prac wymieniono wszystkie membrany, rurki pneumatyczne oraz odnowiono ogół piszczałek.

Instrument K. Żebrowskiego zachował się częściowo w stanie oryginalnym, jednak dokonano pewnych modyfikacji w jego dyspozycji, a mianowicie oryginalną Gambę 8’ zastąpiono głosem Salicional 8’, natomiast w miejscu Aeoliny 8’ znalazł się głos Euphonium 8’, którego piszczałki pochodzą z 1907 roku; pierwotnie znajdował się on w organach głównych, zaś na obecne miejsce trafił w 1989 roku. Nieoryginalnym urządzeniem jest także Tremolo. Jego włącznik nie znajduje się w kontuarze, lecz na ścianie, w niedalekim sąsiedztwie stołu gry.

Prospekt – architektoniczny, jednosekcyjny, pięcioosiowy, zamknięty, rokokowy. Założony na cokole o bardzo nieregularnym rzucie. Skrajne wieżyczki wyższe, zwieńczone asymetrycznym belkowaniem, na którym ustawione są stylizowane wazony. Część środkowa prospektu zwieńczona wydatnym kartuszem z monogramem Maryi. Stopy piszczałek prospektowych przysłonięte delikatnym ornamentem snycerskim. Prospekt flankują rokokowe uszaki z dekoracją rocaille. Całość prospektu utrzymano w niebiesko – błękitnej tonacji kolorystycznej, natomiast bogaty detal snycerski jest złocony.

Skala organów – manuał: C-f3; pedał: C-d1.

Rycina z 1643 r. z widokiem na ówczesny pozytyw