Kraków

Kościół św. Katarzyny i św. Małgorzaty (OO. Augustianów - Kazimierz) - organy w nawie głównej

Prospekt

I. KOŚCIÓŁ I JEGO TRADYCJE MUZYCZNE

Powstanie kościoła było bezpośrednią konsekwencją założenia miasta, któremu król Kazimierz Wielki nadał własne imię. Ten właśnie monarcha ufundował rzeczoną świątynię wraz z przylegającym doń klasztorem, przeznaczonym dla sprowadzonego z Czech zakonu augustianów. Budowa konwentu prowadzona była w kilku zasadniczych etapach. Przed konsekracją w 1378 roku wzniesiono prezbiterium kościoła, a także skrzydło klasztorne przy wschodnim ramieniu krużganka i kaplicę św. Doroty (konsekrowaną w 1365 roku). Przypuszczalnie założono wówczas fundamenty pod korpus nawowy. Budowa owego korpusu (w formie zredukowanej z pięcio- do czteroprzęsłowego) została poważnie zaawansowana przed 1399 rokiem, aczkolwiek dalsze prace prowadzono między innymi w latach: 1419-1425. W późniejszym czasie wzniesiono kamienną nawę i kruchtę południową, natomiast na przełomie XIV i XV wieku – kaplicę św. Moniki. Świątynia była niszczona przez trzęsienia ziemi (w latach: 1443 i 1786) oraz przez pożary (w latach: 1556, 1604 i 1638), niemniej nowożytne remonty i przekształcenia nie wpłynęły na zatarcie gotyckiej bryły. W latach: 1801-1815 kościół był zamknięty i użytkowany jako magazyn, co wiązało się z diametralnym pogorszeniem jego stanu. Świątynia wróciła w posiadanie augustianów w 1815 roku. W tym czasie rozpoczęła się trwająca do 1846 roku walka o uratowanie kościoła przed rozbiórką. Druga połowa XIX wieku i niemal całe XX stulecie, to okres wielkiej restauracji zabytku, prowadzonej w latach: 1866-1914, a następnie w latach międzywojennych, podczas okupacji, w dobie PRL-u oraz w czasach współczesnych.

Kościół augustiański był przez wieki ważnym ośrodkiem kultury muzycznej. Miejscowy klasztor posiadał w gronie zakonników zarówno kantorów, jak i organistów. Przykładowo, w 1530 roku organistą był niejaki Marcin, w 1532 roku – Mateusz, zaś w latach: 1536-1540 funkcję tę pełnił brat Paweł. W tym samym czasie w klasztorze działali dwaj śpiewacy: Marcin i Florian. Warto wspomnieć, że w 1968 roku, podczas konserwacji miejscowego graduału z lat: 1524-1528, wyjęto z jego oprawy deskę, na której zachował się zapis notacji muzycznej z przeznaczeniem do wykonywania na organach. Jak się okazało, jest to najstarszy ze znanych zabytków polskiej muzyki organowej.

II. ORGANY „WIELKIE” W NAWIE GŁÓWNEJ

II. 1. Instrumenty niezachowane

Według Ernesta Kubali, kościół od początku swego istnienia posiadał organy umieszczone na niewielkim chórze muzycznym przy północnej ścianie prezbiterium, natomiast pierwsza wzmianka pisana, zawarta w dokumencie Zbigniewa z Brzezia, pochodzi z 1422 roku, kiedy to odnotowano istnienie instrumentu dostępnego przez klatkę schodową usytuowaną pomiędzy murem prezbiterium a południowym ramieniem krużganków. W księgach klasztornych organy wymieniane są kolejno w latach: 1490, 1507, 1509 i 1510. Są to jednak informacje lakoniczne, pozwalające jedynie na potwierdzenie istnienia instrumentu.

Od 1522 roku trwała budowa nowych organów ulokowanych pomiędzy arkadami w nawie głównej. Twórcą tegoż instrumentu był mistrz rodem z Włoch, Jakub de Santo Francisco. Prace organmistrzowskie zakończyły się dopiero w 1538 roku. Niestety, po osiemnastu latach funkcjonowania obiekt ten spłonął podczas pożaru kościoła (w 1556 roku). Po wspomnianym pożarze odbudowano w świątyni dwa instrumenty, a mianowicie: organy „wielkie” (w nawie głównej) oraz pozytyw „w małym chórze” (w prezbiterium). Instrument nawowy powstawał zapewne pod koniec XVI i na początku XVII stulecia, bowiem pierwsza wzmianka o ofiarach na jego budowę pochodzi z 1567 roku, natomiast w 1620 roku wypłacono „rzemieślnikom co robili organy ostatek pieniędzy 5 zł”. Obiekt ten był wielokrotnie remontowany, zaś w 1745 roku instrument wyposażono w miechy pochodzące z organów krakowskiego Kościoła Mariackiego. Inwentarz z 1781 roku tak opisuje omawiany instrument: „Organy iedne w górze nad amboną pod samym sklepieniem”. Podobne wiadomości („Organy wielkie […] pod samym sklepieniem”) zawarte są w inwentarzach z lat: 1786 i 1788. „Inwentarz rzeczy pozostałych w kościele”, spisany w 1802 roku w obliczu zamienienia kościoła na magazyn, dodaje, że istniejący jeszcze prospekt organowy utrzymany był w kolorze czarnym („Wielkie, czarno malowane organy”). Kolejny inwentarz, pochodzący z 1821 roku, nie wspomina już o instrumencie w nawie głównej, który został zapewne usunięty i zniszczony, wymienia natomiast „pozytyw mały na zachodniej ścianie krużganków […] w lichym stanie o 2-ch miechach”, bowiem to właśnie na krużgankach klasztornych odprawiano wówczas nabożeństwa przeniesione z zamkniętej świątyni.

II. 2. Instrument zachowany

Istniejące obecnie organy zostały zbudowane w latach: 1893-1896 przez lwowskiego organmistrza Jana Śliwińskiego (1844-1903). Instrument ten stanął na neogotyckim chórze muzycznym z 1892 roku, którego projekt, krytykowany przez Stanisława Tomkowicza, opracował architekt Karol Knaus. Zachowały się dwa interesujące listy napisane przez organmistrza, których treść godzi się w tym miejscu przytoczyć:

1) „Z końcem tygodnia zacznę pakować i wysyłać [do kościoła św. Katarzyny – przyp. P. M.] organy, które zostały ukończone, o zaletach tego instrumentu nie potrzebuję teraz pisać, gdyż będzie dosyć czasu nasłuchać się i ocenić je w Kościele, tylko powiem teraz że jestem dumny z tego instrumentu” (list Jana Śliwińskiego z dnia 7 października 1893 roku);

2) „Organy powyższe są wedle mego zdania najlepszym moim dziełem, dlatego leży mnie na sercu, żeby w tych organach niczego nie brakowało, a mianowicie wynalazłem nowy sposób do kluczów rejestrowych, który zastosowuję w najnowszych organach z wielkim powodzeniem, i dałem polecenie, żeby i w organach św. Katarzyny to ulepszenie było zastosowane” (list Jana Śliwińskiego z dnia 19 kwietnia 1896 roku).

Warto wspomnieć, że piszczałki głosu Vox Humana 8’ organmistrz sprowadził z Paryża, z firmy G. Masuer. Obecnie w dyspozycji organów widoczne są pewne odstępstwa od specyfikacji wyszczególnionej w umowie z Janem Śliwińskim. Otóż w sekcji I manuału w miejscu Kwinty 2 2/3’ i Fluatino 1’ pierwotnie miały znajdować się głosy: Flet harm. 8’ i Flet minor 4’. Podobnie w II manuale zamiast Nasardu 2 2/3’ i Tercfletu 1 3/5’ planowano wstawienie Aeoliny 8’ i Traversfletu 4’. W latach: 1946-1947 (względnie: 1947-1950) remont organów przeprowadził firma Biernacki, która zainstalowała dmuchawę elektryczną. Prawdopodobnie wówczas dokonano pewnych modyfikacji w zakresie dyspozycji.

Prospekt organowy (według projektu architekta Karola Knausa) neogotycki, architektoniczny, jednosekcyjny, pięcioosiowy. Osadzony na wydatnym cokole ożywionym płycinami i zwieńczonym gzymsem. Złożony z trzech półkoliście zarysowanych wież przedzielonych płaskimi segmentami wewnętrznymi. Wieża centralna wyższa od bocznych. Wieże wsparte na cebulasto ukształtowanych wspornikach i zwieńczone pinaklami z czołgankami. Piszczałki w wieżach skrajnych przesłonięte biegnącymi ukośnie wstęgami z napisami: „LAUDAMUS” (lewa wieża) i „DOMINUS” (prawa wieża). Segmenty wewnętrzne dwudzielne, zwieńczone biegnącymi odśrodkowo gzymsami. Pola piszczałkowe w segmentach wewnętrznych zamknięte motywami maswerkowymi. Prospekt polichromowany.

Stół gry wolnostojący. Wiatrownice stożkowe. Dmuchawa elektryczna.

Skala organów – 2 manuały: C-f³; pedał: C-c¹.