Kraków

Kościół św. Kazimierza Królewicza (OO. Franciszkanów-Reformatów)

Prospekt

Kreśląc niniejszy rys historyczny kościelnego instrumentarium, należy na wstępie wspomnieć, że jeszcze w 1643 r. statuty generalne reformatów zabraniały im wprowadzania organów do świątyń klasztornych. Za nieprzestrzeganie tego rozporządzenia groziła nawet kara ekskomuniki. Pomimo tak surowych sankcji, wspomniany przepis nie był do końca respektowany. Jeszcze w XVII w. władze zakonne zezwoliły na instalowanie organów w tych miejscowościach, gdzie przebywała znaczna liczba innowierców. Reformaci pragnęli bowiem oddziaływać w kierunku nawrócenia na katolicyzm poprzez celebrowanie bardziej wystawnych nabożeństw, ubogaconych muzyką organową. Nieco później, pomiędzy 1680 a 1743 r., wydano kolejne pozwolenie, na mocy którego wprowadzenie instrumentów było możliwe, niemniej ich wykorzystywanie należało ograniczyć wyłącznie do ważniejszych uroczystości. Wiadomo, że już pod koniec XVIII w. na terenie wielkopolskiej prowincji zakonu poczęto instalować organy, natomiast w prowincji krakowskiej pierwsze instrumenty pojawiły się z początkiem następnego stulecia.

Pierwsza wzmianka o instrumencie w barokowym kościele p.w. św. Kazimierza Królewicza, wzniesionym w latach 1666-1672, pochodzi z Inwentarza klasztoru łacińskich Reformatów w dyecezyi krakowskiej, spisanego w 1821 r. Według danych zawartych w tym dokumencie, na chórze muzycznym w nawie głównej istniał wówczas niewielki pozytyw, opisany w następujący sposób: Organów […] niemasz tylko mały pozytywek, który może być przenoszony z mieysca w mieysce, który umieszczony jest na chórze świeckim […]. W tymże pozytywku iedna trzecia część piszczałek cynowych, reszta drewnianych, mieszki dwa, na wierschu pozytywki klawiatura przyozdobiona kością i zamykana na zameczek żelazny, i tablaturą drewnianą stolarskiej roboty. Z przytoczonego zapisu wynika jednoznacznie, iż był to instrument mobilny (tak zwany szkatulny), dysponujący zapewne kilkoma głosami. Inwentarz z 1841 r., spisany w języku niemieckim i opatrzony tytułem Kirchen Inwentar, odnotowuje istnienie w kościele organów (Orgel) oraz mieszkania dla organisty (Organisten-Wohnung). Niewykluczone jednak, że pod określeniem Orgel krył się wspomniany wcześniej pozytyw.

W 1852 r. nowe organy wybudował organmistrz Antoni Sapalski z Krakowa. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był ówczesny gwardian konwentu, o. Manswet Aulich, dawny misjonarz apostolski. W tym miejscu należy zatrzymać się nad kwestią wielkości owego instrumentu. Otóż Inwentarz kościoła i klasztoru OO. Reformatów w Krakowie sporządzony w r. 1873 opisuje go w sposób następujący: Organy o siedmiu głosach, z których dwa złożone są z piszczałek drewnianych, a reszta głosów obejmuje piszczałki cynowe, przy których Pedał o dwóch głosach z piszczałek basowych drewnianych złożony. Klawiatura tych [organów] zakrywa się klapą […]. Organy rzeczone żadnych ozdób nieposiadają jak tylko kratę drewnianą zasłaniającą piszczałki. Obok organ na stronie prawej jest Miech z desek i skóry, pomiędzy stosownym postumentem umocowany, który za poruszeniem ręcznym przez wagę drewnianą czynność swą odbywa. Organy z całym swym narządem wartość – 800. z tego przypada na części drewniane 770 zł. – z kruszcu – 30 zł. Z przytoczonej notatki wynika, że instrument posiadał dziewięć głosów, a mianowicie: siedem w manuale i dwa w pedale. Na chwilę obecną jest to jedyna odnaleziona wzmianka o instrumencie A. Sapalskiego zachowana w archiwum reformackim, niemniej drobne informacje na temat omawianego obiektu znaleźć można również w zbiorach krakowskiego klasztoru SS. Bernardynek. I tak, w dniu 18 października 1855 r. A. Sapalski pokwitował odbiór kwoty 1000 zł: Tytułem awansu na Organ […] zupełnie podobny organowi postawionemu u OO. Reformatów. Instrument zbudowany u SS. Bernardynek został lakonicznie opisany w miejscowym inwentarzu z 1875 r.: Organy z piszczałkami na chórze 8 głosami oktawą i pedałami w skrzyni i dach czarno malowany. Jeśli dać wiarę tejże notatce, to był to instrument ośmiogłosowy, podczas gdy inwentarz reformacki wspomina o dziewięciu głosach w tamtejszym dziele A. Sapalskiego. Wydaje się jednak, że określenie obojga organów jako zupełnie podobne nie było całkowicie wiążące i mogło odnosić się jedynie do ogólnej charakterystyki lub też wyglądu zewnętrznego.

W 1898 r. zainstalowano w świątyni nowe organy, wykonane przez firmę Braci Rieger z Jägerndof jako Opus 676. W katalogu firmowym figurują one pod rokiem 1898, kiedy to przypuszczalnie spisano umowę z klasztorem względnie rozpoczęto budowę. Był to dwunastogłosowy instrument typu multiplex o jednym manuale i pedale, działający w oparciu o trakturę mechaniczną z wiatrownicami stożkowymi. Organy kosztowały 2500 złotych reńskich, niemniej była to z pewnością udana inwestycja. Potwierdza to zapis z 1899 r. zachowany w kronice klasztornej: Wspaniałe o 12 głosach organy z fabryki braci Riegerów z Jägerndofu” a poniekąd także wzmianka z wierszowanego opisu świątyni: Są w tym kościele piękne organy, śliczne witraże, strop malowany. Należy dodać, że Organy rozdzielono po obu stronach ścian kościelnych, tak aby odsłonić okno, w które wprawiono witraż z wizerunkiem św. Kazimierza Królewicza. W lewej szafie organowej umieszczone zostały piszczałki głosów manuałowych, natomiast w prawej szafie – zespół brzmieniowy sekcji pedału.

Pomiędzy 1907 a 1909 r. firma Aleksandra Żebrowskiego z Krakowa dokonała pierwszego poważnego remontu organów, połączonego ze zmianą intonacji oraz dobudowaniem pięciogłosowej sekcji drugiego manuału. Wspomniany zakład w marcu 1909 r. opublikował na łamach „Gazety Kościelnej” swoje ogłoszenie reklamowe, w którym, obok innych zrealizowanych prac, wyszczególniona została również Restauracya 12-głosowego organu firmy Riegera, przeintonowanie tegoż organu i dorobienie 5-cio rejestrowego pozytywu w expressyonie u OO. Reformatów w Krakowie. Piszczałki nowo powstałego II manuału umieszczone zostały na dodatkowej wiatrownicy stożkowej zlokalizowanej w prawej szafie organowej, ponad zespołem brzmieniowym sekcji pedału. Z przytoczonego cytatu reklamowego wynika, że firma A. Żebrowskiego nie ingerowała w dotychczasową trakturę. Pewne jest natomiast, że zamontowała ona nowy, dwumanuałowy stół gry.

Kolejna modernizacja instrumentu nastąpiła w 1925 lub 1926 r., kiedy to firma Rieger wymieniła dotychczasową trakturę mechaniczną na system pneumatyczny, zainstalowała nowy kontuar oraz być może dokonała drobnych zmian w dyspozycji. Równocześnie organy otrzymały numer opus: 2217, w związku z czym zakład Riegera uczynił z nich swoje kolejne dzieło, które, opatrzone dopiskiem Umbau (przebudowa), znalazło się w firmowym katalogu.

Około 1980 r. Władysław Cepuch, pracownik firmy organowej Biernackiego, dobudował do instrumentu jeden nowy głos (Mixtura 3x), którego piszczałki umieszczone zostały na dodatkowej wiatrownicy zlokalizowanej pomiędzy szafami organowymi, u podstawy centralnego okna witrażowego. W ten sposób dyspozycja organów została ostatecznie rozszerzona do osiemnastu głosów. W. Cepuch dodał także urządzenie Tremolo dla II manuału, którego włącznik sąsiaduje z rejestrami sekcji I manuału. Karta ewidencyjna zabytku, opracowana przez Ernesta Kubalę dla potrzeb Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie, podaje dyspozycję, jaką instrument posiadał w 1982 r. Porównując ją ze stanem obecnym, można dostrzec zaledwie jedną różnicę, a mianowicie: sposób rozmieszczenia dwóch rejestrów przyporządkowanych do sekcji I manuału. Wobec powyższego obecna kolejność rejestrów jest zapewne rezultatem drobnej modyfikacji mającej miejsce po 1982 r.

Wobec przytoczonych faktów historycznych należy uznać, że obecnie reliktami instrumentu z końca XIX w. jest przede wszystkim większość piszczałek należących do głosów I manuału oraz pedału. Ponadto z tego samego czasu pochodzą szafy organowe wraz z eklektycznym prospektem. Na poparcie tej tezy warto wspomnieć, że w 1906 roku wnętrze kościoła pokryto polichromią wykonaną przez malarza Aleksandra Mroczkowskiego z zespołem, jednak przestrzeń za szafami organowymi nie nosi śladów tejże dekoracji malarskiej, co jest dowodem na to, że obudowa pochodzi z wcześniejszego okresu.

Prospekt organowy architektoniczny, eklektyczny, jednosekcyjny, dwuczęściowy, złożony z dwóch członów rozmieszczonych po bokach centralnego okna witrażowego na osi kościoła.

Stół gry wolnostojący. Wiatrownice stożkowe. Miech pływakowy. Dmuchawa elektryczna (w pomieszczeniu przylegającym do chóru muzycznego).

Skala organów – 2 manuały: C-f³; pedał: C-d¹.

Transmisje głosów:
Bourdon 16’ – transmisja z Fletu major 8’;
Dolce 4’ – transmisja z Salicjonału 8’;
Oktawa 4’ – transmisja z Pryncypału 8’.

Stół gry