Stary Sącz

Klasztor SS. Klarysek - pozytyw szkatulny (większy)

Ogólny widok instrumentu

I. KLASZTOR I JEGO TRADYCJE MUZYCZNE

Starosądecki klasztor sióstr klarysek, ufundowany przez św. Kingę w 1280 roku, szczyci się bogatymi tradycjami muzycznymi. W klasztornych murach przechowuje się niezwykle cenne muzykalia, między innymi XVII-wieczne rękopisy arii przeznaczonych do wykonywania na pozytywie, a także wartościowe instrumenty muzyczne. Wśród tych ostatnich na szczególną uwagę zasługują następujące obiekty: dwa pozytywy szkatulne (większy, sześciogłosowy i mniejszy, pięciogłosowy), najstarszy w Polsce klawikord (z XVII stulecia) oraz dwie katarynki w stylu biedermeier, w tym jedna sygnowana przez organmistrza Romana Ducheńskiego działającego w XIX wieku. Przedmiotem niniejszego artykułu będzie większy pozytyw szkatulny, określany również mianem „positivum scriniale”. Jakkolwiek jest on stosunkowo często wzmiankowany w literaturze przedmiotu, dokładne prześledzenie jego dziejów jest zadaniem nader skomplikowanym.

II. POZYTYW SZKATULNY WIĘKSZY

II. 1. Historia

Instrument ten powstał w pierwszej połowie XVII wieku, najprawdopodobniej na początku tegoż stulecia, a z całą pewnością przed 1730 rokiem. Nazwisko jego twórcy pozostaje nieznane, aczkolwiek istnieją co najmniej trzy hipotezy dotyczące tejże kwestii:

1) Jürgen-Peter Schindler (Niemcy) stwierdził, że omawiany pozytyw mógł zostać wykonany przez Stefana Kunza (względnie Cunza) z Norymbergii pomiędzy 1580 a 1610 rokiem;

2) Hubert Henkel (Niemcy) określił omawiany obiekt jako zbudowany przez anonimowego twórcę około 1600 roku.

3) Maads Kjersgaard (Dania) przypisał autorstwo instrumentu innemu norymberskiemu organmistrzowi, Nicolausowi Manderscheidtowi, którego działalność przypadała na pierwszą połowę XVII stulecia;


W aktach klasztornych z lat: 1675 i 1683 zachowały się wzmianki o prowadzonych wówczas naprawach nieznanego bliżej pozytywu. Za pierwszym razem klasztor wydał na ten cel 18 groszy, za drugim – 10. Biorąc pod uwagę niewielkie sumy pieniężne, można założyć, że były to jedynie drobne reperacje. Księga rachunkowa z 1697 roku podaje natomiast następującą informację: „Organmistrzowi za naprawienie i z gruntu przełożenie u nas na górze w kościele pozytywu – 30 zł”. Mowa tutaj o reparacji instrumentu znajdującego się w chórze zakonnym. Trudno obecnie ustalić, czy powyższe wiadomości o naprawach (z lat: 1675, 1683 i 1697) dotyczą pozytywu będącego przedmiotem niniejszego szkicu. Co więcej, nie jest pewne, czy odnoszą się one za każdym razem do tego samego instrumentu.

Wracając do problematyki XVII-wiecznego pozytywu, należy wspomnieć, że w jego wnętrzu zachowały się następujące inskrypcje: „Jakub Wojtowicz” i „Bartłomiej Febowski”. Ponadto na wewnętrznej stronie wiatrownicy widnieje obszerniejszy napis: „Reparavit Iosephum Krzemicki Anno Dni 1730 […]”. Wiadomo zatem, że w 1730 roku naprawę instrumentu przeprowadził Józef Krzemycki, organmistrz z Tuchowa. Według literatury przedmiotu, wówczas wykonana została druga skrzynia (spodnia), do wnętrza której przeniesiono miechy, uruchamiane od tej pory ręcznie, za pomocą zewnętrznych pasów skórzanych. Dobudowana skrzynia reprezentuje mierny poziom roboty stolarskiej. Przekształcony pozytyw otrzymał formę obiektu dwuczęściowego.

W latach: 1976-1978 Pracownia Konserwacji Zabytkowych Organów (przy Pracowni Konserwacji Zabytków w Krakowie) wykonała kompleksową renowację instrumentu, koordynowaną przez ks. prof. Jana Chwałka. Prace organmistrzowskie prowadzili wówczas: Andrzej Fiołka i Paweł Gajdzica. Podczas tegoż remontu przywrócono oryginalną formę pozytywu, przenosząc miechy z dolnej skrzyni na wierzch szkatułki. Skrzynia dolna została odnowiona, lecz obecnie służy jedynie, jako podstawa pod zrekonstruowany, jednoczęściowy pozytyw. Odnowiony instrument umożliwia stylowe wykonywanie muzyki dawnej oraz realizację basso continuo, a ponadto jest cennym eksponatem historycznym, bowiem jego substancja zabytkowa zachowała się niemal w całości. Warto nadmienić, że ks. J. Chwałek, wzorując się na omawianym obiekcie, zbudował w latach 1969-1972 dwuczęściowy pozytyw o zbliżonej konstrukcji i analogicznej dyspozycji.

II. 2. Opis

Starosądecki instrument ma formę szkatułki o wymiarach: wys. 70 cm, szer. 84 cm, gł. 66 cm. Szkatułka pozytywu, zamykana od frontu dwuskrzydłowymi drzwiami, spoczywa na drewnianej skrzyni o wymiarach: wys. 78 cm, szer. 109 cm, gł. 79 cm. Szkieletowa konstrukcja szkatułki wykonana jest z listew świerkowych oklejonych fornirem lakierowanym na kolor czarny. Struktura drzwiczek jest również lakierowana na czarno, przy czym płyciny od strony wewnętrznej wyłożono czarnym płótnem. W bocznych ściankach szkatułki widnieją stylizowane, ażurowe kratki akustyczne ujęte w profilowane obramienia. Ponadto do podstawy obu bocznych ścianek przytwierdzone są dwie żelazne, kute antaby, umożliwiające przenoszenie instrumentu. Po lewej stronie pozytywu, w sąsiedztwie jednej ze wspomnianych antab, zlokalizowane są drewniane manubria rejestrowe przymocowane bezpośrednio do zasuw rejestrowych. Na wierzchu szkatułki umieszczono dwa klinowe miechy sześciofałdowe. Górne blaty miechów mają charakter dekoracyjny; ożywiono je prostokątnymi płycinami, natomiast boki blatów zostały obwiedzione profilowanymi listwami. Poniżej piszczałek prospektowych mieści się podłużny segment z piszczałkami głosu Regał 8’, a także klawiatura manuałowa. Klawisze diatoniczne pokryte są okleiną z kości wołowej, natomiast klawisze chromatyczne wykonano z drewna malowanego na kolor czarny.

Prospekt pozytywu architektoniczny, barokowy, jednosekcyjny, jednoosiowy, płaski. Złożony z centralnego pola wypełnionego piszczałkami w układzie piramidalnym. W górnej partii pola dwie ażurowe kotarki z motywem orła wkomponowanego w ornament roślinny. Prospekt zwieńczony gzymsem, malowany na kolor czarny. Dekoracja snycerska (kotarki) złocona.

Mechaniczna traktura gry i rejestrów została rozwiązana w jeden z najprostszych sposobów. Wiatrownica klapowo-zasuwowa, wykonana z drewna dębowego, charakteryzuje się klasyczną budową oraz małymi rozmiarami. Piszczałki głosu Flet major 8’ są rozmieszczone nietypowo: część z nich usytuowana jest gierowana, kilka usytuowano w pozycji poziomej. Zastosowanie tego rodzaju zabiegów podyktowane było stosunkowo dużymi rozmiarami piszczałek przy ograniczonej przestrzeni wewnątrz szkatułki.

Pozytyw posiada 6 głosów. Każdy z nich składa się z 45 piszczałek, wobec czego ogólna liczba piszczałek w instrumencie wynosi 270 sztuk. Należy wspomnieć, że nie zachowały się oryginalne nazwy głosów. Funkcjonujące obecnie nazwy wprowadzono na podstawie analizy brzmienia i budowy piszczałek. Dyspozycja instrumentu charakteryzuje się stosunkowo szeroką skalą oraz względnie dużymi możliwościami kolorystycznymi, uzyskanymi poprzez zastosowanie trzech „rodzin” głosowych (głos językowy, po 2 głosy fletowe i pryncypałowe). Na wiatrownicy zachowały się podwójne otwory wskazujące na to, że planowano wzbogacenie dyspozycji poprzez wprowadzenie głosu dwurzędowego, jednak ze względu na szczupłość miejsca zaniechano tego zamierzenia, instalując ostatecznie tylko jeden rząd piszczałek (obecnie Kwinta 2/3’). Drugi rząd otworów w klocu został zaślepiony drewnianymi kołkami.

Charakterystyka poszczególnych głosów:

Flet major 8’ – piszczałki kryte (materiał: drewno modrzewiowe i jaworowe);

Flet minor 4’ – piszczałki kryte (materia: drewno jaworowe);

Pryncypał 2’ – C-A piszczałki kryte; B-c3 piszczałki otwarte (materiał: drewno jaworowe);

Oktawa 1’ – piszczałki otwarte (materiał: stop metalowy – ok. 76% cyna, ok. 22% ołów, śladowe ilości bizmutu i miedzi), w całości w prospekcie;

Kwinta 2/3’ (głos repetujący) – piszczałki otwarte (materiał: stop metalowy – ok. 26% cyna, ok. 72% ołów, śladowe ilości bizmutu i miedzi);

Regał 8’ (głos językowy) – materiał: mosiądz (druty strojowe: stal).

Ciekawostką jest fakt, iż największa piszczałka głosu Regał 8’ (odpowiadająca dźwiękowi C) ma zaledwie 9 cm długości. W głosach drewnianych (Flet major 8’, Flet minor 4’, Pryncypał 2’) zachował się komplet oryginalnych piszczałek. Podczas renowacji (w latach siedemdziesiątych XX wieku) zrekonstruowano następującą ilość piszczałek metalowych:

1. W głosie Regał 8’ – 1 egzemplarz;

2. W głosie Oktawa 1’ – 4 egzemplarze;

3. W głosie Kwinta 2/3’ – 22 egzemplarze.

Skala pozytywu: CF^DG^EA-c³ (krótka oktawa).

Prospekt, klawiatura i podniesiony miech

Antaba i manubria rejestrowe