Kraków

Bazylika Nawiedzenia NMP (OO. Karmelitów) na Piasku - pozytyw w kaplicy Brackiej - Matki Bożej Szkaplerznej

Prospekt

I. HISTORIA ORGANÓW W ŚWIETLE DOKUMENTÓW ARCHIWALNYCH

I. 1. Instrumenty niezachowane

Kaplica Matki Bożej Szkaplerznej wzniesiona została w latach: 1643-1645 dla Arcybractwa Szkaplerza Świętego, w związku z czym określana bywa mianem kaplicy Brackiej. Budowla ta spłonęła w 1656 roku, jednak niedługo potem była sukcesywnie odbudowywana. Pierwszy chór muzyczny wewnątrz kaplicy powstał w 1667 roku. Świadczą o tym następujące wydatki odnotowane w księdze rachunkowej: Ciesli co chur budował oraz Chłopu co mu pomagał. W latach: 1667-1670 zapisano cztery wypłaty, z których treści wynika jednoznacznie, iż kaplica nie posiadała własnego instrumentu organowego, lecz podczas uroczystości korzystano z pożyczanego pozytywu, zapewne mobilnego (szkatulnego).

Dopiero w marcu 1673 roku zapłacono 500 złotych Za pozytyw kupiony u Oycow Bernardynow. Niewykluczone, że był to instrument używany, odkupiony od konwentu bernardyńskiego zlokalizowanego u podnóża Wawelu. Wiadomo, że na chór muzyczny kaplicy Brackiej wniesiono go w marcu 1673 roku. Niedługo później, w sierpniu tegoż roku, zapłacono Orgamistrzowi od przerabiania Pozytywu, natomiast w 1674 roku obudowę instrumentu wzmocniono ankrami. Pozytyw był naprawiany w latach: 1681, 1685 i 1687. Ostatnią z wymienionych reparacji przeprowadził niejaki X Benedykt, najprawdopodobniej zakonnik karmelitański.

W 1704 roku, obok rachunków związanych z budową nowego chóru muzycznego, odnotowano również dwie wypłaty dla organmistrza, który zapewne pracował przy umieszczeniu pozytywu na nowopowstałej emporze. W latach: 1709, 1710, 1712 i 1716 wykonywano drobne, niemalże rutynowe prace, jakimi było klejenie miechów, natomiast w 1715 roku wypłacono honorarium P. Orgamistrzowi od poprawy pozytywu w kaplicy. Prawie czterdzieści lat później, w 1755 roku, organmistrz Szymon Popiołkiewicz odtrzymał wynagrodzenie od reparacyi y wychędozenia pozytywu w Brackiey Kaplicy. Prace organmistrzowskie nadzorował wówczas zakonnik karmelitański, pełniący równocześnie funkcję organisty. Świadczy o tym następująca informacja: Za Kwartę Wina dla X. Kantego Organisty in vim dozoru przy reparacyi tegoż Pozytywu. Rok później (1756) chór muzyczny wraz z prospektem organowym wzbogaciły się o nową dekorację. Jak podają rachunki brackie, płacono wówczas: Snycerzowi od dorobienia rożnych sztuk snycerskich, do Wielkiego Ołtarza y Choru, iako to, Aniołow dwoch, korony, S. Ducha, Promieni, na Chor y od Pozytywu rożney rzeźby, a także Sław: P. Bonawenturze Batkowskiemu, Malarzowi, od odmalowania dna Ołtarza Wielkiego, Ławek, Choru, Szafy, y od wychędożenia pozłoty na rzeźbie i osobach w Wielkim Ołtarzu, od wyzłocenia de novo […] Słupow osmiu, Rzeźby do robioney, na tymże Wielkim Ołtarzu, także Rzeźby na Chorze, Pozytywie, y od wylaserowania kawałków kilku rzeźby do Szafy na Chorągwie, od wymalowania Obrazow 5. w Filonkach na Chorze […]. Sporządzona wówczas dekoracja chóru muzycznego, złożona z cyklu pięciu olejnych obrazów pędzla Bonawentury Batkowskiego, istnieje do chwili obecnej.

I. 2. Instrument zachowany

I. 2. a) Historia

Na lata: 1777-1779 przypadła modernizacja kaplicy, kiedy to podwyższono sklepienie, przebudowano wnętrze oraz dodano falisty szczyt na elewacji zewnętrznej. Niedługo później, w latach: 1786-1787, na emporze stanął nowy pozytyw, będący dziełem organmistrza Sitarskiego, zapewne identycznego z Józefem Sitarskim, który wykonywał
w Krakowie następujące prace:

1751 rok – opracowanie niezrealizowanego projektu dyspozycji 38-głosowych organów dla Katedry Wawelskiej;
lata: 1765-1768 – budowa 24-głosowych organów w kościele Św. Trójcy (OO. Dominikanów);
1770 rok – remont 9-głosowych organów w prezbiterium Bazyliki Mariackiej.

Wracając do historii instrumentu w kaplicy Brackiej, należy wspomnieć, że w 1788 roku zakupiono farbę klejową do malania organ. Instrument ten funkcjonował do 1791 roku, kiedy to, jak odnotowano w Memorandum, in Mense Octobri [w miesiącu październiku] z dnia 28 na dzień 29. w nocy nagły deszcz wkradłszy się przez szparę Rynny miedzianey nad Kaplicą Bracką będącey na sklepienie teyże Kaplicy iuz dawno przegniłe padał, z tamtąd zaś przemoczywszy mur, Pozytyw cały zalał tak dalece iz wszystkie piszczałki rozkliione zostały, ircha zas zmoczona stwardniała y iuz nieuzyteczną stała się zaczym od reparacyi tegoż Pozytywu zapłaciło Bractwo 90 złotych. Zapewne z tym samym wydarzeniem wiąże się wypłata Od sporządzenia Klawiatury w Kaplicy Brackiey u Pozytywu Orgarmistrzowi pochodząca również z 1791 roku. Rok później (1792) płacono Malarzowi od zmalowania Pozytywu w Brackiey Kaplicy podług kontraktu, zaś w 1797 roku wykonano nowe uchwyty do miechów. Kolejna wzmianka o naprawie pozytywu pochodzi dopiero z 1860 roku, kiedy to nieznany organmistrz otrzymał wynagrodzenie Za Pokliienie Miechow u Organ. Inwentarz z 1869 roku tak opisuje instrument J. Sitarskiego: Nakoniec w Kaplicy Matki Boskiej Szkaplerznej, naprzeciw W Ołtarza stoi Chór drewniany; na ten wchodzi się przez drzwi pojedyncze drewniane zamkiem i kluczem opatrzone, pod Chórem znajdujące się, po 20. schodach w ścianie bocznej umieszczonych; Chór ten oparty jest na jednym tylko słupie drewnianym w środku stojącym, jest w środku wypukło wystającym, ściana frontowa cała drewniana obrazami Świętych na drzewie malowanymi ozdobiona; Chór ten w bardzo złym jest stanie. Na tym Chórze znajdują się Organy, w skrzyni drewnianej biało pokostowanej sztukaterjami złoconemi ozdobionej, z frontu piszczałki idą w trzy kolumny, a boki kratami drewnianymi zamknięte, klawiatura łamana, głosów obecnie tylko 5. a 4. wyjęto zepsute; w tyle Organ miechów irchowych dwa, ławka do siedzenia jedna. Identyczny opis, różniący się jedynie ortografią i interpunkcją, zawarty jest w późniejszym o pięć lat inwentarzu, spisanym w 1874 roku. Ponieważ pomiędzy 1787 a 1874 rokiem nie odnotowano żadnych konstrukcyjnych przekształceń instrumentu, można przypuszczać, że przedstawiona notatka opisuje oryginalny stan obiektu, nieskażony późniejszymi modernizacjami. Wobec powyższego pozytyw zbudowany przez J. Sitarskiego posiadał pierwotnie dziewięć głosów, jeden manuał z krótką oktawą, a także dwa miechy klinowe.

Po 1874 roku miała miejsce przebudowa instrumentu. Zamontowano wówczas nową, siedmiogłosową wiatrownicę klapowo-zasuwową, co wiązało się z przekształceniem dawnej dyspozycji. Ponadto wymieniono mechanizm traktury, klawiaturę oraz zainstalowano nowy miech horyzontalny jednofałdowy. Według anonimowego Wykazu artystów i rzemieślników, w 1883 roku przy pozytywie pracował organmistrz Żablewski (lub Żaklewski), zaś w 1911 roku – niejaki Tabula. Nazwiska te nie pojawiały się dotąd w historii polskiego budownictwa organowego. Analizując okresy działalności poszczególnych organmistrzów, można przypuszczać, iż w pierwszym przypadku mowa o Ignacym Żebrowskim, natomiast w drugim – o Stanisławie Toboli, niemniej należy zaznaczyć, iż do treści wspomnianego Wykazu trzeba podchodzić z pewną dozą ostrożności.

Jesienią 1914 roku skonfiskowano piszczałki prospektowe, o czym wspomina kronika klasztorna: W tym rzasie rząd austrjacki rekwirował sprzęty z miedzi, cyny i mosiądzu dla celów wojennych. Zabrano tedy sygnaturkę, rondle miedziane, piszczałki z organ z cudownej kaplicy i brackiej, po innych kościołach zabierano blachę miedzianą z dachów i dzwony o ile nie przedstawiały wartości artystycznej lub historycznej. Dwa lata później (1916) reparację instrumentu przeprowadził organmistrz Kazimierz Żebrowski. Świadczy o tym napis: Restauratum 1916 K Żebrowski m.p. zachowany wewnątrz szafy organowej, na tylnej części drugiej w kolejności piszczałki głosu Octava 2’. Według opinii Jacka Kuliga, nowe piszczałki prospektowe wykonała firma Rieger w 1918 roku. W latach pięćdziesiątych lub sześćdziesiątych XX wieku zbudowano nowy kanał powietrzny wraz z roletą, a także wymieniono pulpit nutowy. W karcie ewidencyjnej zabytku, opracowanej w 1982 roku, zanotowano, iż pozytyw był wtedy nieczynny i znajdował się w złym stanie technicznym. 

I. 2. b) Remont przeprowadzony w 2000 roku

Myśl przywrócenia sprawności pozytywu zrodziła się w 1999 roku. Klasztor zlecił wówczas Jackowi Kuligowi opracowanie ekspertyzy obiektu wraz z propozycjami działań konserwatorskich i organmistrzowskich. Rok później, podczas renowacji wnętrza kaplicy, przeprowadzony został gruntowny remont instrumentu. Prace organmistrzowskie prowadził Lech Skoczylas z Krakowa. Przed rozpoczęciem remontu wyszczególnione zostały zasadnicze problemy, a mianowicie: aparat zaopatrujący w powietrze niesprawny, miech dziurawy, wiatrownica spękana od spodu, kloce piszczałkowe wypaczone, skóra na wiatrownicy wytarta, skóra na klapach wybita, piszczałki w złym stanie (poprzewracane, uszkodzone, zdeformowane), ławeczki piszczałkowe spękane i niekompletne, traktura rozregulowana, klawiatura wybita, kątowniki zatarte, konstrukcja szafy niestabilna, większość elementów konstrukcyjnych poluzowana i zniszczona przez drewnojady, całość instrumentu znacznie zabrudzona. Co zaś się tyczy dyspozycji pozytywu, przed rozpoczęciem renowacji prezentowała się ona następująco:

1. Pryncypał 4’ – piszczałki cynkowe, otwarte, z 1918 roku, firmy Rieger (35 sztuk w prospekcie, nie wszystkie oryginalne); piszczałki cynowe, otwarte, XVIII-wieczne (14 sztuk za prospektem, na wiatrownicy);
2. Szpicflet 4’ – piszczałki ołowiano-cynowe, otwarte, XVIII-wieczne, kompletne, o kształcie stożkowym; labia wciskane, półkokrągłe, w proporcji góra-dół 1:3;
3. Gamba 8’ – piszczałki metalowe, otwarte, z okresu międzywojennego XX wieku: większe cynkowe, gierowane; mniejsze wykonane z cyny i cynku (ze śladami farby), o niejednolitym wyglądzie, uzupełniane bez zachowania kształtu i menzury;
4. Quinta 2 2/3’ – piszczałki metalowe, otwarte: początkowe (kilkanaście sztuk) o różnym kształcie i wyglądzie, pozostałe ołowiowo-cynowe, XVIII-wieczne, względnie jednolite z kilkoma obcymi egzemplarzami;
5. Octava 2’ – piszczałki metalowe, otwarte, w większości ołowiano-cynowe, XVIII-wieczne, dobrze zachowane, uzupełnione kilkoma egzemplarzami późniejszymi;
6. Flet minor 4’ – piszczałki drewniane, prawdopodobnie w większości XVIII-wieczne, o niejednolitej budowie, większość kryta, kilka najmniejszych otwartych;
7. Flet major 8’ – piszczałki drewniane, kryte, prawdopodobnie w większości XVIII-wieczne, o niejednolitej budowie: początkowe oklejone papierem, szereg następnych zamalowanych niebieską farbą, końcowe innego rodzaju;
8. Stella (?) – włącznik wirującej gwiazdy w prospekcie (mechanizm niezachowany).

Po całkowitym zdemontowaniu pozytywu przystąpiono do zasadniczej fazy remontu. Obejmowała ona pięć zasadniczych aspektów:

1. Wiatrownica – rozkręcenie, oczyszczenie, wyklejenie spodniej części papierem, wymiana skór na klapach, pulpetach oraz listwach zasuwowych, oszlifowanie i impregnacja listew zasuwowych oraz kloców, wykonanie nowych ławeczek i futrowań, oczyszczenie sprężyn i drutów, rekonstrukcja grzebieni podtrzymujących piszczałki prospektowe (drewno lipowe), modernizacja kanałów wewnętrznych dla piszczałek prospektowych;
2. Traktura – oczyszczenie, zaimpregnowanie, grafitowanie osi wałków skrętnych, oszlifowanie kątowników, wymiana kilku zerwanych drutów i nakrętek skórzanych;
3. Klawiatura – oszlifowanie i polerowanie okładziny klawiszowej, oczyszczenie i impregnacja drewna, odmalowanie obudowy bocznej, wymiana filców i kółek pod klawiaturą, rekonstrukcja elementów drewnianych zamykających dostęp do regulatorów;
4. Aparat zaopatrujący w powietrze – uszczelnienie miecha, wymiana zaworów zwrotnych w podawaczu, oklejenie miecha papierem i skórą o kolorach zgodnych z oryginałem, przywrócenie zaworu bezpieczeństwa, budowa nowego kanału powietrznego, zainstalowanie nowej cichobieżnej dmuchawy.
5. Piszczałki (nowa dyspozycja konsultowana z Jackiem Kuligiem):

• Pryncypał 4’ – rekonstrukcja 35 piszczałek cynowych; oczyszczenie i naprawa 14 piszczałek oryginalnych;
• Szpicflet 4’ – oczyszczenie, drobne naprawy, zalutowanie uszkodzonych stroików; 
• Octava 2’ – oczyszczenie, uzupełnienie niewielkich braków piszczałkami z oryginalnego głosu Quinta 2 2/3’;
• Quinta 1 1/3’ – przesunięcie dawnego głosu 2 2/3’ na pozycję 1 1/3’, oczyszczenie, dodanie brakujących piszczałek o zbieżnej menzurze;
• Sesquialtera 2x – wykonanie nowego głosu o menzuracji wynikającej z przebiegu głosu Pryncypał 4’;
• Flet minor 4’ – oczyszczenie i impregnacja, wymiana zniszczonych nóżek oraz skór na szpuntach, wykonanie nowych stroików dla piszczałek otwartych, zamocowanie nowych futrowań;
• Flet major 8’ – oczyszczenie i impregnacja, wymiana zniszczonych nóżek oraz skór na szpuntach, rekonstrukcja kilku piszczałek w związku ze zbyt krótkimi korpusami, nie dającymi odpowiedniego brzmienia przy strojeniu do kamertonu.

Ponadto zrekonstruowano mechanizm Stelli (wirującej gwiazdy z dzwonkiem), wzorując się na analogicznym urządzeniu zachowanym w Rabce, w kościele pełniącym obecnie rolę muzeum. Warto nadmienić, że przed remontem w prospekcie znajdowało się 35 piszczałek, przy czym liczba piszczałek w wieżyczkach skrajnych była parzysta (6 sztuk), co stało w sprzeczności ze zwyczajami panującymi w XVIII stuleciu. Podjęto zatem decyzję o zrekonstruowaniu piszczałek. Podczas tej czynności za wzór posłużyły piszczałki frontowe znajdujące się w XVIII-wiecznym prospekcie zachowanym w krakowskim kościele św. Apostołów Piotra i Pawła, jako że struktura ta wykazuje bardzo bliskie podobieństwa do prospektu z kaplicy Brackiej. Nowe piszczałki wykonano z blachy cynowej ręcznie, bez użycia maszyn, aby w ten sposób umożliwić dokładne odwzorowanie. W związku ze zmianą liczby piszczałek frontowych, przebudowane zostały kanały wewnętrzne. Zainstalowanie nowej dmuchawy zaowocowało większą samodzielnością instrumentu, bowiem uprzednio był on zasilany wspólną dmuchawą podłączoną równocześnie do organów na zachodnim chórze kaplicy Matki Bożej Piaskowej. Podczas ostatecznego montażu pozytywu wymienione zostały niektóre elementy konstrukcyjne szafy organowej, a także części nośne chóru muzycznego, celem wypoziomowania obudowy oraz zagwarantowania stabilności wiatrownicy. Równocześnie z remontem instrumentu przeprowadzono konserwację szafy organowej wraz z prospektem, przywracając pierwotną kolorystykę wydobytą spod wtórnych przemalowań. Opisane prace rewaloryzacyjne spotkały się z pozytywną oceną konserwatorów przeprowadzających odbiór prac renowacyjnych wewnątrz kaplicy.

Stół gry wbudowany w południową ścianę szafy organowej. Wiatrownica klapowo-zasuwowa.

Skala pozytywu – manuał: C-c³.

Kolejność głosów w dyspozycji - według ich rozmieszczenia na wiatrownicy (począwszy od strony prospektu).

I. 2. c) Prospekt organowy

Prospekt organowy architektoniczny, późnobarokowy z elementami rokoka, jednosekcyjny. Pięcioosiowy. Osadzony na cokole zwieńczonym belkowaniem. Złożony z trzech wieżyczek (centralna wyższa od bocznych), przedzielonych niższymi segmentami wewnętrznymi. Wieżyczka centralna wklęsła, wieżyczki boczne wypukłe. Segmenty wewnętrzne płaskie. Wieżyczki osadzone na konsolach w formie stylizowanych liści akantu i zwieńczone odcinkami falistego, przełamującego się belkowania. Nad wieżyczką centralną kartusz z herbem zakonu karmelitów w bogatej oprawie snycerskiej. Nad wieżyczkami bocznymi stylizowane wazony. Dekoracja snycerska o motywach rokokowych, złożona z kotarek, uszaków (z elementami dekoracji typu rocaille) i zwieńczeń segmentów wewnętrznych. Prospekt pokryty marmoryzacją. Detal snycerski złocony.

Zachowany prospekt z kaplicy Brackiej należy do grona wybitnych realizacji powstałych w środowisku krakowskim. Jak zaznacza Ewa Smulikowska w swojej pracy monograficznej, jest on bardzo proporcjonalnie ukształtowany. Interesującą ozdobę tejże struktury stanowi wirująca gwiazda, element stosunkowo rzadko spotykany w tak niewielkich prospektach utrzymanych w konwencji środkowoeuropejskiej.

Stół gry

Stan pozytywu ok. 1999 r. (strona południowa)

Stan pozytywu ok. 1999 r. (strona północna)