Kraków

Kościół św. Mikołaja

Prospekt

I. ZARYS HISTORII KOŚCIOŁA

Początki kościoła św. Mikołaja sięgają w głąb średniowiecza. Świątynia wzmiankowana była już w XI wieku jako drewniana kaplica. Na jej miejscu w drugiej połowie następnego stuleciu stanął kościół murowany, wielokrotnie rozbudowywany (w czwartej ćwierci XIII stulecia, w latach: 1320-1350, na przełomie XIV i XV wieku, w drugiej połowie XV oraz w pierwszej połowie XVI wieku). W 1656 roku budowla została zburzona na rozkaz komendanta szwedzkiego okupującego Kraków. Odbudowa świątyni trwała stosunkowo długo, do lat osiemdziesiątych XVII stulecia. Kościół ponownie ucierpiał w 1768 roku, kiedy to został ograbiony podczas walk konfederacji barskiej. Tym razem jego odnowa zakończyła się przed 1783 rokiem. Ostatni etap rozbudowy przypadł na lata: 1906-1907. W obecnym kształcie architektonicznym kościół jest trójnawową bazyliką o dominujących cechach barokowych i neobarokowych, choć w jego murach tkwią relikty romańskie, wczesnogotyckie i późnogotyckie.

II. HISTORIA ORGANÓW

II. 1. Instrumenty niezachowane

Organy notowane były w świątyni w 1538 roku. Przypuszczalnie ten sam instrument wspomniany został w 1599 roku podczas wizytacji kard. Jerzego Radziwiłła. Dalsze losy tychże organów pozostają nieznane. W 1750 roku powstał nowy, siedmiogłosowy instrument, dysponujący zapewne jednym manuałem bez klawiatury pedałowej. Literatura przedmiotu sugeruje, że pozostałością po tych XVIII-wiecznych organach są istniejące obecnie szafy organowe wraz z rokokowym prospektem, a nawet piszczałki niektórych głosów, jednakże Jacek Kulig, badający dzieje instrumentu przy okazji jego demontażu w 1976 roku, sformułował interesującą tezę o diametralnie innym pochodzeniu owych szaf, do której przychylę się również na łamach niniejszego artykułu. Według jego opinii, popartej analizą obiektu, szafy organowe nie zostały zbudowane dla kościoła św. Mikołaja, lecz na obecne miejsce trafiły dopiero z początkiem XX wieku. Można zatem przypuszczać, że instrument z 1750 roku mógł posiadać zupełnie inny wygląd zewnętrzny. Niewykluczone, że organy te zamknięte były w pojedynczej szafie stojącej w centralnej części niezachowanego chóru muzycznego, tym bardziej, że siedmiogłosowy aparat brzmienia bynajmniej nie wymagał rozdzielenia na dwie części umieszczone w niezależnych obudowach.

Około 1787 roku powstał obecny, rokokowy chór muzyczny, wsparty na dwóch kolumnach o korynckich kapitelach. Jego datacja opiera się na niezachowanej inskrypcji: Laudate eum in thympano et choro in hor dis et organo a.d. 1787, której treść zanotowano w 1899 roku. Trudno ustalić, czy na nowym chórze ustawiono instrument z 1750 roku, czy też kościół postarał się wówczas o nowe organy. Przypuszczalnie od końca XVIII do końca XIX wieku instrument stał pośrodku empory, przed centralnym oknem na osi kościoła.

II. 2. Instrument zachowany

II. 2. a) Czas powstania. Budowniczy. Pochodzenie szaf organowych

Istniejące aktualnie organy zbudowane zostały przez Tomasza Falla ze Szczyrzyca na początku XX stulecia. Dokładne datowanie instrumentu jest utrudnione, ponieważ nie zachowały się rachunki parafialne obejmujące ten okres czasowy. Marian Machura twierdzi, że organy powstały w 1902 lub 1903 roku, a na poparcie swojej tezy przywołuje relację Stefana Stępniewskiego, miejscowego organisty, który miał pamiętać budowę instrumentu. Autor ten wspomina również, że organy miały kosztował 90.000 koron, jednak cena ta zdaje się być zawyżona, tym bardziej, że instrument nie został wyposażony w szereg dodatkowych urządzeń, takich jak połączenia między klawiaturami, czy rejestry zbiorowe. Równocześnie J. Kulig otrzymał od ówczesnego proboszcza informację, że na tabliczce firmowej widniała niegdyś data: 1906, jednak na istniejącej w 1976 roku sygnaturze, drukowanej na kartonie i umieszczonej za szklaną szybką ponad klawiaturą II manuału, znajdował się jedynie następujący napis:

TOMASZ FALL
Organmistrz w Szczyrzycu

Zachowane szafy organowe wraz z rokokowym prospektem pochodzą bez wątpienia z końca XVIII wieku, a na obecne miejsce sprowadzone po 1894 roku. Świadczy o tym fakt, że na zachodniej ścianie świątyni, ponad chórem muzycznym, zachował się fragment polichromii ściennej z sygnaturą malarza Piotra Nizińskiego oraz wypisaną datą: 1894. Należy zaznaczyć, że do 1976 roku odległość między szafami organowymi a ścianą kościoła wynosiła około 10 centymetrów, wobec czego nie istniały tam warunki umożliwiające wykonanie malowidła ściennego. Nonsensowne byłoby również demontowanie instrumentu celem namalowania za nim polichromii, która pozostawałaby niewidoczna po powtórnym montażu organów. Wobec powyższego można śmiało przypuszczać, że obecne szafy organowe zostały sprowadzone na początku XX wieku przez T. Falla, który wybudował w nich nowy instrument. Trudno obecnie ustalić, gdzie znajdowały się one pierwotnie. W związku z montażem w kościele św. Mikołaja, obudowa organów została przystosowana do stosunkowo niewielkiego chóru muzycznego. Nie ulega wątpliwości, że zwężono wówczas środkowe pola obydwu członów prospektu, o czym świadczą obcięte boki rzeźbionych kotarek. Przypuszczalnie modyfikacji uległy również cokoły. Ponadto w podstawie południowej szafy organowej wycięty został otwór umożliwiający wejście na chór z klatki schodowej. W XVIII-wiecznej obudowie T. Fall wybudował 15-głosowy instrument o trakturze mechanicznej i wiatrownicach klapowo-zasuwowych. Jego dyspozycja przedstawiała się następująco:

II. 2. b) Stan zachowania w 1976 r.

W XX wieku nieznany organmistrz dobudował mechaniczne połączenie manuałów oraz Tremolo. Zmiana ta nie wpłynęła jednak na zasadniczą materię brzmieniową instrumentu, wobec czego do 1976 roku organy zachowały się w kształcie, jaki nadał im budowniczy na początku XX stulecia.

Sekcja I manuału:

• Konstrukcja traktury prosta i typowa: abstrakty pionowe połączone z poziomymi za pomocą ramy wałków skrętnych;
• Abstrakty wykonane z drewna sosnowego, zakończone mosiężnymi drutami;
• Kątowniki wykonane z żelaza;
• Wiatrownica klapowo-zasuwowa z drewna dębowego (rama) i sosnowego (klapy, przegrody tonowe, listwy zasuwowe);
• Sprężyny klapowe z drutu mosiężnego;
• Część piszczałek głosu Principal 8’ ustawiona w prospekcie;
• Cztery kloce piszczałkowe: I – głosy: Principal 8’ (z wyjątkiem piszczałek prospektowych), Oktawa 4’); II – głosy: Gamba 8’, Fugara 4’); III – głosy: Gemshorn 8’, Dolce 4’; IV – głosy: Major 8’, Mixtura 3 fach;
• Rozplanowanie wnętrza szafy (m.in. ustawienie piszczałek wielkiej oktawy obok siebie, w układzie chromatycznym) podyktowane zróżnicowanymi wysokościami poszczególnych członów prospektu;
• Wspólne piszczałki wielkiej oktawy dla głosów: Gemshorn 8’ i Major 8’.

Sekcja II manuału:

• Konstrukcja traktury analogiczna do mechanizmu I manuału, dodatkowo abstraktu przechodzące pod podłogą chóru muzycznego;
• Wiatrownica klapowo-zasuwowa wykonana z analogicznych materiałów, jak wiatrownica I manuału;
• Piszczałki ustawione w obrębie szafy ekspresyjnej wykonanej z drewna iglastego, z uchylaną klapą górną otwierającym się maksymalnie pod kątem 20 stopni;
• Dwa kloce piszczałkowe: I – głosy: Salizional 8’, Voix celestis 8’; II – głosy: Minor 4’, Amabilis 8’;
• Siedem piszczałek (C-Fis) głosu Amabilis 8’ ustawionych poza wiatrownicą i poza szafą ekspresyjną.

Sekcja pedału:

• Konstrukcja traktury analogiczna do mechanizmu I i II manuału, dodatkowo wprowadzona druga rama wałków skrętnych;
• Wiatrownica klapowo-zasuwowa wykonana z analogicznych materiałów, jak wiatrownica I manuału;
• Część piszczałek głosu Principal 8’ ustawiona w prospekcie
• Dwa kloce piszczałkowe: I – głosy: Principal 8’ (z wyjątkiem piszczałek prospektowych), Cello 8’; II – głos Subbas 16’.

System zaopatrywania w powietrze:

• Jeden miech magazynowy  z podawaczem;
• Dmuchawa elektryczna połączona płóciennym rękawem z kanałem powietrznym;
• Wąski kanał doprowadzający powietrze do wiatrownicy I manuału (niedostatek powietrza przy grze Forte i Tutti).

Stół gry:

• Wbudowany w północny bok południowej szafy organowej;
• Dwa manuały o skali: C-f³; klawisze diatoniczne pokryte okładziną z tworzywa sztucznego, klawisze chromatyczne drewniane;
• Pedał o skali: C-d¹; klawisze diatoniczne i chromatyczne z drewna dębowego
• Klucze rejestrowe w formie gałek drewnianych;
• Napisy przy kluczach rejestrowych na okrągłych, porcelanowych tabliczkach (częściowo zatarte);
• Dźwignia nożna otwierająca klapę szafy ekspresyjnej;
• Sygnatura nad klawiaturą II manuału: Tomasz Fall / Organmistrz w Szczyrzycu w formie wydruku na kartonie, umieszczona za szklaną szybką;
• Ławka organowa oryginalna.

Piszczałki:

Manuał I

• Principal 8’: C-F (6 sztuk) – piszczałki drewniane, otwarte; Fis-fis¹ (25 sztuk) – piszczałki prospektowe, cynkowe, otwarte, z wlutowanymi wargami cynowymi; g¹-f³ (23 sztuki) – piszczałki cynowe, otwarte, z wargami wgniatanymi, oznaczane ręcznie: P;
• Oktawa 4’: C-F (6 sztuk) – piszczałki cynkowe, otwarte, z wlutowanymi wargami cynowymi, oznaczane ręcznie: Octava; Fis-f³ (48 sztuk) – piszczałki cynowe, otwarte, z wargami wgniatanymi, oznaczane ręcznie: O;
• Gamba 8’: C-H (12 sztuk) – piszczałki cynkowe, otwarte, z wlutowanymi wargami cynowymi; c-f³ (42 sztuki) – piszczałki cynowe z blachy niestruganej, otwarte, oznaczane wytłaczanym sztancą napisem: Viol. 8’ oraz niekiedy numerem: 291, przypuszczalnie sprowadzone z Niemiec;
• Fugara 4’: C-Fis (7 sztuk) – piszczałki cynkowe, otwarte, stożkowe, na korpusie piszczałki dźwięku C oznaczenie ręczne: Spic; G-f² (35 sztuk) – piszczałki cynowe, otwarte, stożkowe; fis²-f³ (12 sztuk) – piszczałki cynowe, otwarte;
• Gemshorn 8’: C-H (12 sztuk) – piszczałki drewniane, otwarte, ustawione na klocu pomocniczym, połączone ołowianymi konduktami z klocem głosu Major 8’ (wspólna wielka oktawa); c-g (8 sztuk) – piszczałki cynkowe, otwarte, oznaczane ręcznie: Portunal; gis-f³ (34 sztuki) – piszczałki cynowe, otwarte, oznaczane ręcznie Port. lub p;
• Dolce 4’: C-F (6 sztuk) – piszczałki cynkowe, otwarte, na korpusie piszczałki dźwięku C oznaczenie ręczne: Dulcijana; Fis-f³ (48 sztuk) – piszczałki cynowe, otwarte, oznaczane ręcznie: g z wyjątkiem piszczałki dźwięku Fis oznaczonej ręcznie: Dolce;
• Major 8’: C-H (12 sztuk) – por. Gemshorn 8’; c-f (6 sztuk) – piszczałki cynowe, kryte, fis-f³ (36 sztuk) – piszczałki cynowe, półkryte (Rurflet), oznaczane ręcznie: Major;
• Mixtura 3 fach: piszczałki cynowe, otwarte, na korpusie piszczałki dźwięku C chóru 2’ oznaczenie ręczne: Mixtura; układ głosu:

C = 2’ + 1 3/5’ + 1 1/3’

C = 2’ + 1 3/5’ + 1 1/3’

c¹ = 2 2/3’ + 2’ + 1 1/3’

c² = 2 2/3’ + 2’ + 1 1/3’

cis² = 4’ + 2 2/3’ + 2’ (do końca bez repetycji)

Manuał II

• Amabilis 8’: C-H (12 sztuk) – piszczałki drewniane, kryte, z których C-Fis (7 sztuk) poza szafą ekspresyjną; c-f (7 sztuk) – piszczałki cynkowe, otwarte, na korpusie piszczałki dźwięku c oznaczenie ręczne: Amabilis; fis-f³ (35 sztuk) – piszczałki cynowe, otwarte, oznaczane ręcznie: a oraz literowym symbolem wysokości dźwięku;
• Minor 4’: piszczałki cynowe, kryte, na korpusie piszczałki dźwięku C oznaczenie ręczne: Minor;
• Voix celest. 8’: C-H (12 sztuk) – piszczałki wspólne z głosem Salizional 8’ stojącym na tym samym klocu; c-fis (7 sztuk) – piszczałki cynkowe, otwarte, na korpusie piszczałki dźwięku c oznaczenie ręczne: Salcijan; g-f³ (35 sztuk) – piszczałki cynowe, otwarte;
• Salizional 8’: C-H (12 sztuk) – piszczałki cynkowe, kryte, na korpusie piszczałki dźwięku C oznaczenie ręczne: Gamba; c-f³ (42 sztuki) – piszczałki cynowe, otwarte, oznaczane wytłaczanym sztancą napisem: Sal. C 5653, przypuszczalnie sprowadzone z Niemiec.

Pedał

• Principal 8’: C-F (6 sztuk) – piszczałki drewniane, otwarte; Fis-d (21 sztuk) – piszczałki prospektowe, cynkowe, otwarte, z wlutowanymi wargami cynowymi;
• Cello 8’: piszczałki cynkowe, otwarte;
• Subbass 16’: piszczałki drewniane, kryte.

Wszystkie piszczałki drewniane wykonane zostały z drewna sosnowego.

II. 2. c) Przebudowa w 1977 roku

W 1976 roku instrument został zdemontowany, natomiast rok później (1977) miał miejsce remont połączony z przebudową, której głównym celem była barokizacja brzmienia. Dotąd bowiem organy posiadały wybitnie romantyczny zestaw głosów. Prace organmistrzowskie przeprowadziła firma Włodzimierza Truszczyńskiego z Warszawy pod kuratelą prof. Jana Jargonia z Krakowa. Pomimo zachowania części starych głosów, instrument otrzymał nową kompozycję brzmieniową, która zachowała się zasadniczo do chwili obecnej.

II. 2. d) Remont w 2008 roku

Pod koniec grudnia 2007 roku dokonano przeglądu technicznego organów, który wykazał następujące usterki: rozstrojenie poszczególnych głosów, nierównomierności intonacyjne, wysokość stroju niższa o około pół tonu od kamertonu, silne zabrudzenia całego instrumentu, wypaczenie kloców piszczałkowych, trudności w swobodnym załączaniu kluczy rejestrowych, duży opór klawiatur manuałowych podczas gry, źle wycentrowana klawiatura pedałowa, liczne ślady przeróbek w stole gry, uszkodzenia miecha II manuału i pedału, pęknięcie listwy zasuwowej głosu Flet drewn. 8’ w II manuale, ślady aktywności drewnojadów, uszkodzenia piszczałek.

W związku z powyższym w pierwszym kwartale 2008 roku podjęty został remont, którego wykonawcą był Łukasz Kmiecik z Wieliczki. Wykonano wówczas następujące prace: gruntowne czyszczenie organów, wyrównanie kloców piszczałkowych i zabezpieczenie ich przed drewnojadami, polerowanie piszczałek prospektowych, intonacja i strojenie wszystkich głosów, w związku ze zmianą intonacji obniżenie wycięcia pierwszych 16 piszczałek chóru kwintowego (2 2/3’) w głosie Sesquialtera 2x przez przelutowanie korpusów, podniesienie wysokości stroju do a¹=435 Hz (przy temperaturze: 18 stopni Celsjusza), wymiana głosu Cymbel 3x na Superkwinta 1 1/3’, regulacja i przebudowa traktury I i II manuału (wymiana ramion dźwigni wałków skrętnych na krótsze i grubsze ze względu na uzyskanie właściwego otwarcia klap, przesunięcie obu ram wałków skrętnych o ok. 3 cm), regulacja połączeń między klawiaturami, naprawa miecha II manuału i pedału, sklejenie pękniętej listwy zasuwowej głosu Flet drewn. 8’ w II manuale, odnowienie stolarki stołu gry, zamontowanie nowego pulpitu nutowego wraz z oświetleniem, wycentrowanie klawiatury pedałowej, wymiana filców przy klawiaturach, odczyszczenie klawiszy.

Opisany powyżej remont spotkał się z pozytywną oceną Archidiecezjalnej Komisji Muzyki Kościelnej. Odbiór odnowionych organów nastąpił w dniu 2 czerwca 2008 roku. W spisanym wówczas protokole zaznaczono, że prace remontowe […] należy zaliczyć do bardzo udanych, rezultat w postaci lepszego komfortu gry oraz bardzo dopracowanej intonacji poszczególnych głosów jest znakomity. W podsumowaniu odnotowana została również następująca sugestia:

Można by rozważyć w przyszłości zmiany w dyspozycji […]:

a. Instalację 2-go głosu 4’ (fletowego) w I manuale w miejscu aktualnie grającej tam Sesquialtery 2x;

b. Zamianę głosów 2’ pomiędzy manuałami (2’ z I-go do II-go, 2’ z II-go do I-go);

c. Powiększenie o jeden głos wiatrownicy II man. (obecnie 4 gł.); wówczas dyspozycja w II man. byłaby następująca: flet 8’ (istniejący), fugara 4’ (nowa), flet 2’ (przeniesiony z wiatrownicy I man.), sesquialtera 2x (przeniesiona z wiatrownicy I man.), krummhorn 8’ (nowy).

II. 3. Prospekt organowy

Prospekt organowy architektoniczny, rokokowy, jednosekcyjny, dwudzielny. Złożony z dwóch członów ustawionych symetrycznie po bokach centralnego okna na osi kościoła. Prospekt każdej z szaf osadzony na cokole zwieńczonym belkowanie o nieregularnym rzucie, złożony z trzech pól piszczałkowych przedzielonych lizenami. Wyższe pola (w sąsiedztwie okna oraz skrajne) zwieńczone wydatnym belkowaniem o skomplikowanym rysunku. W zwieńczeniu wyższych pól stylizowane wazy. Dekoracja snycerska ażurowa, w formie ornamentów rocaille, złożona z kotarek oraz konsol w formie rollwerków. Stopy piszczałek prospektowych przysłonięte dekoracją w formie stylizowanych liści akantu. Prospekt utrzymany w dwóch kolorach: czarnym i czerwonym. Detal snycerski złocony na bolusie.

Stół gry wbudowany w północny bok południowej szafy organowej. Wiatrownice klapowo-zasuwowe. Dmuchawa elektryczna.

Skala organów – 2 manuały: C-f³; pedał: C-d¹.

Stół gry

Stół gry (stan w 1976 r.)

Obcięta kotarka w środkowym segmencie północnego członu prospektu