Kraków

Muzeum Narodowe (Galeria Rzemiosła Artystycznego) - pozytyw szkatulny

Prospekt

I. TYTUŁEM WSTĘPU

Galeria Rzemiosła Artystycznego, mieszcząca się w Gmachu Głównym krakowskiego Muzeum Narodowego (MNK), przechowuje w swych zbiorach kolekcję cennych instrumentów muzycznych. Wśród nich znajduje się również barokowy pozytyw szkatulny (miniaturowe, przenośne organy), będący przedmiotem niniejszego artykułu. Zabytek eksponowany jest w sali numer 3, w gablocie numer 3, zaś jego numer inwentarzowy to MNK-IV-Sp-11. Opracowanie przedłożone Czytelnikom jest próbą popularyzacji wiadomości na temat tego wartościowego obiektu. Kreśląc te kilka zdań wprowadzenia, pragnę serdecznie podziękować przedstawicielom MNK za możliwość zapoznania się z pozytywem oraz jego dokumentacją, a także za wykonanie fotografii i zgodę na ich zamieszczenie przy niniejszym artykule. Ufam, że poniższy tekst przyczyni się do poznania wielkiego dziedzictwa przeszłości zamkniętego w niedużej szkatułce instrumentu.

II. HISTORIA

Dzieje pozytywu nie zostały dotąd całkowicie odtworzone. Sądząc po ornamencie małżowinowo-chrząstkowym, występującym w kotarkach prospektu, można założyć, że powstał on w XVII wieku. Datacja ta czyniłaby zeń najstarszy zabytek budownictwa organowego przechowywany obecnie w Krakowie. Wiadomo, że instrument znajdował się na wystawie muzyczno-teatralnej w Wiedniu, dokąd przesłał go ks. Jakub Rozwadowski, proboszcz ze Starego Sącza. Można zatem przypuszczać, że był on własnością tamtejszej parafii. Do Muzeum przekazał go najprawdopodobniej Stanisław Tomkowicz.

W styczniu 1975 roku oględzin i pomiarów zabytku dokonał ks. dr Jan Chwałek, muzykolog z Lublina, który podjął się również uporządkowania pomieszanych uprzednio piszczałek. Duże trudności nastręczało podzielenie, a także uszeregowanie piszczałek dwóch głosów pryncypałowych (Oktawa 1’ i Superoktawa 1/2’), gdyż posiadają one identyczną budowę. Z tego właśnie powodu niewykluczone, że wprowadzone uporządkowanie tychże piszczałek nie jest do końca zgodne ze stanem pierwotnym. Na dobrą sprawę jedynie w odniesieniu do piszczałek prospektowych (głos Pryncypał 2’) można przypuszczać, że trafiły one na swoje dawne miejsce. Pomimo przeprowadzenia wspomnianego zabiegu, pozytyw nie został uruchomiony. Pozostaje nieczynny do chwili obecnej. W przeszłości był on jednak użytkowany często i długo, o czym świadczą głęboko wytarte klawisze.

Po dokonaniu wspomnianych wyżej pomiarów, ks. J. Chwałek przystąpił do opracowania dokumentacji instrumentu. Składa się ona z 30 stron tekstu, 20 fotografii oraz 19 arkuszy rysunków w skali 1:1. Opracowanie to, ukończone w 1975 roku, omawia szczegółowo parametry techniczne obiektu, a także dokumentuje jego stan zachowania. Jedenaście lat później autor dokumentacji przedstawił jej streszczenie na łamach VI tomu periodyku Organy i muzyka organowa, wydawanego przez gdańską Akademię Muzyczną, stwarzając szerszemu gronu odbiorców możliwość poznania tego cennego obiektu. W 1982 roku Ernest Kubala przygotował kartę ewidencyjną zabytku, która obecnie przechowywana jest w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków. Zostały w niej powtórzone dane z pracy ks. J. Chwałka.

III. OPIS

III. 1. Szkatułka

Obudowę pozytywu stanowi prostopadłościenna, drewniana szkatułka o zewnętrznych wymiarach (w nawiasie podano wymiary po doliczeniu gabarytów listew dekoracyjnych):

• szerokość – 570 (587) mm,
• wysokość – 355 (363) mm,
• głębokość – 300 (318) mm.

W przedniej ściance szkatułki znajduje się prospekt, złożony z pojedynczego pola piszczałkowego w kształcie prostokąta o układzie horyzontalnym. Pole ograniczone jest od góry i od dołu dekoracyjnymi, profilowanymi listwami, obiegającymi dookoła całą obudowę. Pierwotnie w prospekcie stało dwadzieścia dziewięć piszczałek cynowych, obecnie brakuje jednej. Tylko jedenaście egzemplarzy pochodzi najpewniej z czasu powstania instrumentu. Są one puncowane: posiadają wokół labii wytłaczane guzki. Pozostałe piszczałki, które aktualnie znajdują się w prospekcie, zostały bez wątpienia dodane w późniejszym okresie. W założeniu linia zarysowana przez labia piszczałek prospektowych tworzyła łuk. Obecnie jest on zdeformowany, ponieważ wstawione wtórnie piszczałki nie zostały dostosowane do ogólnej kompozycji. W lewym i prawym górnym rogu pola piszczałkowego znajdują się rzeźbione, ażurowe kotarki o motywach barokowego ornamentu małżowinowo-chrząstkowego. Pierwotnie pole wraz z piszczałkami przesłaniane było za pomocą niezachowanej, cienkiej, drewnianej płyciny. Zamknięcia tego używano wtedy, gdy pozytyw nie był używany.

Przeciwległa, tylna ścianka szkatułki mieści klawiaturę, która w całości zamyka się w gabarytach obudowy. Początkowo również ta część instrumentu była zamykana, lecz przeznaczona do tego celu płycina nie przetrwała do czasów współczesnych. Klawisze diatoniczne, wykonane z drewna lipowego, posiadają następujące wymiary: długość – 60 mm, szerokość (zmienna) – 22-23,5 mm, grubość (zmienna) – około 8 mm. Czołowe partie klawiszy ozdobione są wycięciami. Także na powierzchni niektórych egzemplarzy widać delikatne nacięcia o charakterze dekoracyjnym. Wymiary hebanowych klawiszy chromatycznych: długość – 30 mm, wysokość nakładki – 13 mm, szerokość (zmienna) – około 9 mm. Wszystkie klawisze, w łącznej liczbie trzydziestu trzech, uznać można za autentyczne.

Boczne ścianki obudowy ozdobione są płycinami o kształcie zbliżonym do kwadratu. Elementy te posiadają obramowanie w postaci profilowanych listew. Pośrodku obydwu płycin znajdują się rzeźbione, ażurowe rozety. Mają one zbliżony charakter, jednak nie są identyczne. Ponad płycinami umieszczono metalowe antaby, służące do przenoszenia pozytywu. Był to wszak instrument mobilny. Funkcję wieka szkatułki pełnią górne płyty dwóch miechów klinowych, obwiedzione profilowanymi listwami i ożywione prostokątnymi płycinami (po dwie płyciny na każdym miechu), natomiast podstawę obudowy stanowi wiatrownica oraz kloc głosu Pryncypał 2’.

Pierwotnie cała szkatułka, łącznie z elementami służącymi za wieko, była pomalowana. Jedynie części spodnie nigdy nie nosiły śladów farby. Obecna kolorystyka obudowy przedstawia się następująco:

• pas pomiędzy listwą górną a wiekiem – kolor zielono-szary,
• pozostałe części ścianek oraz wieko (bez płycin) – ślady błękitnej marmoryzacji,
• płyciny na wieku – kolor czerwony,
• kotarki, rozety, listwy dekoracyjne – złocenie.

Wewnętrzne wymiary szkatułki są, rzecz jasna, mniejsze od zewnętrznych. Przestrzeń w środku obudowy ma 53,7 cm³ powierzchni. Interesujące porównanie przedstawił ks. J. Chwałek, pisząc, że jest to mniej więcej połowa pojemności bagażnika Fiata 126p.

III. 2. Piszczałki

Pozytyw dysponuje czterema głosami, spośród których każdy liczy po 33 piszczałki. Ilość piszczałek odpowiada skali klawiatury, która obejmuje trzy oktawy: jedną krótką i dwie pełne. Przy włącznikach rejestrowych, ani wewnątrz instrumentu, nie zachowały się żadne inskrypcje pozwalające przytoczyć pierwotne nazewnictwo głosów, o ile takowe kiedykolwiek istniało. Podana niżej nomenklatura jest rezultatem rekonstrukcji, przeprowadzonej na podstawie analizy budowy i brzmienia. Nazwy literowe dźwięków, podawane niekiedy przy charakterystyce głosów, pochodzą od klawisza, któremu piszczałka odpowiada, nie zaś od wydawanego przez nią dźwięku. Ten ostatni jest bowiem uzależniony od stopażu. Warto nadmienić, że strój instrumentu jest prawie o cały ton wyższy w porównaniu z kamertonem, gdzie a¹=440 Hz.

1. Flet kryty 4’ – wszystkie piszczałki kryte, drewniane. Do ich sporządzenia użyto drewna brzozowego, bukowego, dębowego i sosnowego. Tylko kilka egzemplarzy wykonanych zostało w całości z drewna dębowego. Zarówno w użyciu gatunków drewna do poszczególnych części piszczałek, jak również w różnej grubości ich ścianek, trudno dopatrzeć się jakiejkolwiek konsekwencji. Ścianki klejone są w sposób spotykany w dawnych organach. Nogi nie zostały wytoczone, lecz wystrugane. Labia dolne przymocowano na stałe do dolnych części korpusów. Drewniane szpunty, oklejone skórą dla lepszego uszczelnienia, posiadają dosyć nieforemnie ukształtowane uchwyty. Ogólnie piszczałki tego głosu wykonane zostały starannie. Na większości z nich widnieją literowe oznaczenia dźwięków. Do niektórych egzemplarzy wtórnie dodano baczki i bródki, sporządzone raczej prymitywnie. W omawianym głosie występuje sześć piszczałek bliźniaczych, a mianowicie: F+G, A+B, H+c. Zostały one złączone po dwie za pomocą wspólnej ścianki, by umożliwić zaoszczędzenie szczupłego miejsca wewnątrz szkatułki. Z tego samego względu dziesięć piszczałek ma korpusy gierowane pod kątem prostym. Dla lepszego wykorzystania przestrzeni dziewięć największych piszczałek (C-c) umieszczono w pozycji leżącej. Powietrze z wiatrownicy dopływa do nich specjalnymi kanałami, wydrążonymi w osobnych klocach pionowych. Pozostałe piszczałki (cis-c²) stoją na klocu poziomym w porządku chromatycznym.
2. Pryncypał 2’ – trzy najniżej brzmiące piszczałki (C, D, E) – kryte, z drewna dębowego; pozostałe (F-c²) – otwarte, ze stopu cyny i ołowiu. Dwie drewniane piszczałki (C, D) są gierowane pod kątem prostym i stoją na wiatrownicy w rogu szkatułki. Sześć kolejnych piszczałek (E-H) umieszczono w pozycji leżącej na specjalnym, drewnianym uchwycie. Największa z nich (E), ze względu na swoje umiejscowienie w ciasnej przestrzeni, posiada nieproporcjonalnie wydłużoną nogę. Pozostałe piszczałki tegoż głosu stoją w prospekcie, przy czym dwie z nich (c, d) mają korpusy gierowane pod kątem prostym. Pryncypał 2’ składa się na chwilę obecną z dziewiętnastu piszczałek oryginalnych oraz czternastu dorobionych później, których labia zostały ukształtowane dość prymitywnie. Wszystkie piszczałki metalowe, z resztą nie tylko w tym głosie, noszą ślady strojenia dawną metodą: poprzez deformowanie górnych końców korpusów.
3. Oktawa 1’ – wszystkie piszczałki otwarte, ze stopu cyny i ołowiu. Sześć największych (C-A), posiadających korpusy zlutowane z dwóch części, umieszczono w pozycji leżącej według kolejności podyktowanej układem klawiatury. Są one podtrzymywane za pomocą drewnianego jarzemka. Pozostałe (H-c²) stoją pionowo w porządku chromatycznym. Niewykluczone, że dwie piszczałki (e, f) zostały dodane wtórnie. Głos jest niekompletny. Brakuje w nim dziesięciu piszczałek.
4. Superoktawa 1/2’ – wszystkie piszczałki otwarte, ze stopu cyny i ołowiu. Głos ten, repetujący o oktawę na dźwięku c¹, był początkowo zaplanowany jako dwurzędowy (Cymbel?). Świadczą o tym dobitnie podwójne otwory w klocu i ławeczce. Zapewne podczas budowy organmistrz nie zdołał pomieścić w szkatułce drugiego rzędu piszczałek. W związku z powyższym zrealizowano głos jednorzędowy, natomiast zbędne otwory w klocu zaklejono skórzanymi paskami. Aktualnie brakuje siedmiu piszczałek, a z zachowanych dwudziestu sześciu tylko dziesięć sprawia wrażenie oryginalnych.

Ogólny stan zachowania piszczałek drewnianych można ocenić jako względnie dobry. Egzemplarze metalowe wykazują natomiast szereg uszkodzeń mechanicznych, takich jak: pęknięcia, deformacje, ubytki w strukturze. Blacha piszczałkowa nie wykazuje śladów utlenienia.

III. 3. Miechy

W wierzchniej części szkatułki ulokowane są dwa miechy klinowe, których górne, ruchome płyty wykonano z desek dębowych o wymiarach: długość – 587 mm, szerokość – 157 mm, grubość 9 mm. Płyty dolne, niewidoczne z zewnątrz, zrobione są z desek sosnowych o wymiarach: długość – 550 mm, szerokość – 141 mm, grubość – 10 mm. Oba miechy posiadają sześć fałdów wypukłych, wykonanych z deseczek bukowych o grubości około 2 mm. Płyty i fałdy są połączone cienką, elastyczną skórą. W spodniej płycie każdego miecha funkcjonują dwa prostokątne otwory: ssący (zamykany od wewnątrz zaworem kierunkowym) oraz tłoczący (odprowadzający sprężone powietrze do wiatrownicy za pośrednictwem kanału wyposażone w zawór kierunkowy). Rękojmią odpowiedniego ciśnienia powietrza są ołowiane ciężarki, przytwierdzone od spodu do ruchomych płyt górnych. W stanie spoczynku miechy nie wystają poza gabaryty obudowy instrumentu, natomiast podczas kalikowania ruchome części mogą być podnoszone na wysokość około 30 cm. Drewniane elementy miechów zachowały się w dobrym stanie. Zniszczone jest pokrycie skórzane, wobec czego występują duże nieszczelności.

III. 4. Wiatrownica

Wiatrownica systemu klapowo-zasuwowego ma strukturę prostą, zasadniczo typową dla tego rodzaju pozytywów. Można w niej wyróżnić kilka ciekawszych szczegółów:

• w korpusie wiatrownicy (o wymiarach: długość – 552 mm, szerokość – 220 mm, grubość – 24 mm) wydrążone zostały kancele (o wymiarach: długość – 170 mm, szerokość – 6-9 mm, głębokość – 19 mm);
• komora powietrzna zamykana jest od spodu;
• przy klapach nie istnieją sztyfty stabilizujące;
• kloc głosu Pryncypał 2’, przymocowany do korpusu wiatrownicy, został sklejony z trzech warstw drewna, z których każda mieści w sobie rozbudowany system kanalików doprowadzających powietrze do piszczałek prospektowych, natomiast sześć piszczałek leżących dysponuje osobnym klocem pionowym ze stosownym systemem kanalików;
• kloc głosu Flet kryty 4’, przytwierdzony do wierzchniej części korpusu wiatrownicy, składa się z części poziomej (dla piszczałek stojących) i dwóch przystawek pionowych (dla piszczałek leżących);
• Głosy: Oktawa 1’ i Superoktawa 1/2’ stoją zasadniczo na wspólnym klocu, zlokalizowanym na wierzchu korpusu wiatrownicy, przy czym sześć leżących piszczałek głosu Oktawa 1’ posiada dodatkowy pionowy kloc.

III. 5. Traktura

Instrument posiada trakturę mechaniczną, rozwiązaną w najprostszy z dostępnych sposobów. Jeśli chodzi o trakturę gry, każdy klawisz, będący dźwignią jednoramienną, jest przymocowany w punkcie podparcia do wspólnej listwy za pomocą skórzanych zawiasów. W rezultacie drugi koniec klawisza może się poruszać na dół i do góry, zgodnie z naciskiem, jaki wywiera nań osoba grająca. Ubocznym efektem zastosowania elastycznych zawiasów jest fakt, że klawisz rusza się także na boki. Pod każdym klawiszem znajduje się mosiężny sztyft o średnicy 2,5 mm i długości 30 mm. Na jego górnym końcu, zaopatrzonym w drewnianą główkę, spoczywa płaszczyzna klawisza, zaś dolny koniec, przechodząc przez otwór w korpusie wiatrownicy, opiera się bezpośrednio na klapce. Obecnie brakuje sztyftu pod klawiszem e¹.

Co zaś się tyczy traktury rejestrów, to włączanie i wyłączanie głosów odbywa się za pomocą manubriów umieszczonych w lewej ściance szkatułki (patrząc od prospektu). Manubria te posiadają przekrój o kształcie horyzontalnego prostokąta. Aktualnie nie są one kompletne. Brakuje zasuwki dla głosu Pryncypał 2’, natomiast zasuwka głosu Oktawa 1’ pozbawiona jest drucianego uchwytu.

IV. STAN ZACHOWANIA

Zważywszy, że obecnie pozytyw jest nieczynny, o jego wartości decyduje wiek i zachowana substancja zabytkowa. Na ogólną liczbę stu trzydziestu sześciu piszczałek zachowało się ich sto osiemnaście, w tym około osiemdziesiąt oryginalnych, a około trzydzieści osiem dodanych później. Brakuje osiemnastu egzemplarzy. Pozostałe części są oryginalne przynajmniej w dziewięćdziesięciu procentach. Jak ocenia ks. J. Chwałek, wartość muzyczną instrumentu w znacznym stopniu ogranicza wąski zakres klawiatury […]. Brak głosu 8’ zaletą nie jest, ale stwarza pewną specyfikę brzmienia organków […], które nie jest brzmieniem króla, lecz pazia instrumentów. Aktualny stan zachowania zabytku stwarza możliwość rekonstrukcji i przywrócenia mu pełnej sprawności. W tym celu należałoby wykonać następujące prace:

• sklejenie i uszczelnienie miechów,
• wymiana skórzanego pokrycia miechów,
• uszczelnienie kanału łączącego miechy z wiatrownicą,
• czyszczenie, sklejenie i uszczelnienie wiatrownicy,
• wymiana sprężyn dociskających klapki,
• wymiana skórzanych uszczelek pod klapkami oraz nad i pod zasuwkami,
• wymiana skórzanych zawiasów przy klawiszach,
• dorobienie brakującego sztyftu,
• oczyszczenie i sklejenie drewnianych piszczałek oraz uszczelnienie szpuntów,
• naprawa deformacji piszczałek metalowych,
• rekonstrukcja brakujących piszczałek,
• intonacja i strojenie.

Skala pozytywu: CF^DG^EA^BH – c².

Klawiatura i piszczałki głosu Flet kryty 4'

Ścianka boczna z manubriami rejestrowymi

Miechy