Sieradz

Kolegiata Wszystkich Świętych

Prospekt

Sieradzka parafia Wszystkich Świętych erygowana została w XII w. Obecny, gotycki kształt kościoła pochodzi z ok. 1370 r., kiedy to, z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego, podjęto odbudowę wcześniejszej świątyni. Budowla była odnawiana w XV w. oraz częściowo przebudowywana w następnym stuleciu, natomiast wznoszenie wieży ukończono w 1585 r. Warto nadmienić, że w 2. poł. XV w. została tu utworzona sieradzka kapituła kolegiacka.

Wedle dokumentów archiwalnych, w 1636 r. na chórze muzycznym znajdowały się nieznane bliżej organy. Można przypuszczać, że sam chór zlokalizowany był w nawie głównej. Wspomniany instrument spłonął podczas pożaru świątyni 7 czerwca 1645 r. Akta wizytacji z 1712 r. podają, że podówczas w prezbiterium kościoła, po stronie ewangelii, znajdował się chór muzyczny, jednak organy, aczkolwiek niewielkie, stały na emporze w nawie głównej. Możliwe, że zostały one zbudowane w 1647 r., przypuszczalnie przez Andrzeja Majeronowicza, jak sugeruje Jerzy Gołos w swej anglojęzycznej pracy traktującej o polskich organach. Ponieważ chór prezbiterialny jest po raz pierwszy wzmiankowany właśnie w 1712 r., można przypuszczać, że powstał on w ramach odbudowy, jako nowy element we wnętrzu świątyni.

W 1791 r. odnotowano, że w kościele brakowało ołtarzy, posadzki, a także organów, jednakże wzmianka jest ewidentnie przesadzona, gdyż osiem lat wcześniej, w 1783 r., staraniem ks. Jakuba Michalskiego sprawiono nowy instrument, którego istnienie potwierdzone jest źródłowo w XIX wieku. Ponadto jego późnobarokowy prospekt zachował się do chwili obecnej. Akta wizytacyjne z 1810 r. przekazują, że świątynia posiadała wówczas dwoje organów. Pierwsze z nich, te z 1783 r., ustawione w nawie głównej, posiadały siedemnaście głosów: dziesięć głosów górnych (manuałowych) i siedem dla sekcji pedału. Drugi instrument, zepsuty i nieużywany, dysponujący sześcioma głosami, stał na drewnianym chórze w obrębie prezbiterium. Niedługo później mniejsze organy zostały usunięte, bowiem w 1827 r. odnotowano jedynie istnienie dziesięciogłosowego instrumentu z 1783 r. Zastanawiać może zmiana w ilości głosów. Według przekazu z 1810 r., XVIII-wieczne organy miały ich siedemnaście, natomiast notatka spisana w 1827 r. informuje o dziesięciogłosowym zespole brzmieniowym. Przypuszczalnie do późniejszego zapisu wkradł się błąd, polegający na policzeniu jedynie głosów manuałowych z pominięciem pedałowych.

Na przełomie XIX i XX stulecia stan dotychczasowego instrumentu był zły. Podczas wizytacji zauważono potrzebę zbudowania nowych organów, gdyż w dotychczasowych nieczynny był pedał oraz połowa rejestrów. Ostatecznie w 1914 r., dzięki staraniom ks. Władysława Mikołajewskiego, firma Adolfa Homana z Warszawy (z siedzibą przy ul. Bielańskiej 16) zbudowała nowy, pneumatyczny instrument o dwóch manuałach i pedale, umieszczony za dawnym, późnobarokowym prospektem. Okoliczności powstania organów opisane są w odręcznej inskrypcji na wewnętrznej obudowie szafy ekspresyjnej II manuału:

W Imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Amen. Roku Pańskiego 1914, za pontyfikatu Papieża Benedykta XV-go organ ten zbudowany w fabryce organomistrza warszawskiego Adolfa Homana kosztem dobrowolnych ofiar poczciwych i szlachetnych parafian sieradzkich. Rok obecny jest straszliwym rokiem europejskiej wojny. Biedna nasza Polska przesiąkła na wskroś krwią. Setki miast zburzonych, tysiące wsi zrównanych z ziemią, milion ludzi dobrowolnie uciekło w głąb Rosji lub siłą do tego zmuszonych zostało. Drożyzna, głód, choroby – to piekielny obraz dzisiejszej chwili.

Jedyna nadzieja w Bogu Wszechmocnym. / Proboszczem i dziekanem jest Ksiądz Władysław Mikołajewski, kanonik katedralny, / Wikariuszami Ksiądz Marian Kubowicz i Ksiądz Aleksander Walczykowski. / Pasterzem naszej diecezji kujawsko-kaliskiej jest biskup Stanisław Zdzitowiecki. / Módlcie się za tego, co to napisał. / Ks. Władysław Mikołajewski.

Z późniejszych dopisków, umieszczonych w sąsiedztwie powyższego tekstu, można się dowiedzieć, że ustawiał [ten] organ Stanisław Jezierski. Na bocznej desce zachowały się jeszcze trzy inskrypcje odnoszące się do prac remontowych:

• Józef Haase, Roman Bochenek, Lwów 14 7 1930;
• [instrument] Remontowany 1948 r. przez St[efana] Truszczyńskiego [z Włocławka] i jego brata Romana;
• Roman Truszczyński, Włocławek 24 IV 1953.

W 1979 r. nawiązano kontakt z łódzką firmą Dymitra Szczerbaniaka, która przeprowadziła doraźną naprawę organów. Planowane było powierzenie jej gruntownego remontu, jednak kuria włocławska domagała się, by co najmniej dwa zakłady przedłożyły stosowne oferty. Ostatecznie w 1981 r. prace zlecono firmie Mariana Nawrota z Wronek. Zachowane akta podają, że zakład ten nie trzymał się wytyczonego uprzednio programu działań, samowolnie usuwając piszczałki pięciu głosów i zastępując je nowymi. Rządcy kościoła musieli czuwać nad tym, by wyjęte piszczałki nie zostały zabrane. W tej sprawie interweniowano zarówno u władz diecezjalnych, jak i w Ośrodku Dokumentacji Zabytków, ponieważ instrument A. Homana figurował w rejestrze zabytków ruchomych. Rezultatem tychże działań było zdeponowanie piszczałek w magazynie kościelnym. Remont organów zakończył się w 1982 r.

Prospekt organowy architektoniczny, późnobarokowy, jednosekcyjny, pięcioosiowy. Osadzony na cokole z płycinami zwieńczonym belkowaniem o falistym rzucie, poniżej którego rzeźbiony ornament o motywach liści akantu. Prospekt złożony z trójosiowej, części centralnej oraz podwyższonych wież skrajnych, połączonych z częścią centralną przez niższe, wewnętrzne pola piszczałkowe. Część centralna prospektu złożona z trzech sąsiadujących ze sobą wieżyczek, z których środkowa wyższa i wysunięta ryzalitowo. Całość prospektu o falistym rzucie, ujęta po bokach parą kolumn z kapitelami kompozytowymi. Poszczególne segmenty ujęte w obramienia lizenowo-ramowe i zwieńczone odcinkami belkowania powtarzającego falisty rzut prospektu. W zwieńczeniu umieszczone osiowo Oko Opatrzności w promienistej glorii z obłokami, główkami aniołów oraz parą muzykujących puttów. Na gzymsie wieńczącym wieże skrajne oraz część centralną rzeźby aniołów grających na trąbach. Ponadto w zwieńczeniu, na osiach kolumn flankujących prospekt, stylizowane, płomieniste wazony. W polach piszczałkowych rzeźbione, ażurowe kotarki o motywach liści akantu. Prospekt polichromowany na kolor ecru. Detal snycerski złocony.

Stół gry wolnostojący. Wiatrownice stożkowe. Dmuchawa elektryczna.

Skala organów – 2 manuały: C-f³; pedał: C-d¹.

Stół gry