Organy - Polskie Wirtualne Centrum Organowe

organy.art.pl » Instrumenty » Małopolskie » Kraków »

Kraków

Bazylika św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa (OO. Paulinów) na Skałce

Głosy	Klawiatury	Traktura gry	Traktura rejestrów
24	2+P	mechaniczna	mechaniczna

Prospekt

ORGANY W NIEISTNIEJĄCYM KOŚCIELE

W 1487 r. wzmiankowany był niejaki Walten, organista off Michaelis, jednak trudno jednoznacznie powiązać tę postać z XIV-wiecznym, gotyckim kościołem św. Michała Archanioła i Aniołów na Skałce, którym od 1472 r. opiekują się paulini. Pierwsza jednoznaczna wiadomość o skałecznym organiście pochodzi dopiero z 1524 r., natomiast w 1536 r. przeor zawarł umowę na wybudowanie instrumentu z niejakim Augustynem. Organmistrz ten zmarł jednak dwa lata później, zaś wdowa po nim otrzymała od przeora przypomnienie o niezrealizowanym zobowiązaniu męża. Dalszy rozwój tej sprawy nie jest znany na obecnym etapie badań. Organista u paulinów notowany jest ponownie w 1541 r. Jak podają akta wizytacyjne z 1599 r., w świątyni istniały wówczas nieznane bliżej organy (instrumentum musicum organum dictum). W 1633 r., staraniem ówczesnego przeora, wyremontowano zniszczony instrument oraz przeniesiono go w lepsze miejsce. Funkcjonowanie organów w XVII stuleciu potwierdzają głównie wypłaty dla organistów. W 1733 r. dotychczasowy, gotycki kościół został rozebrany. Powodem był jego zły stan techniczny, a także archaiczna forma architektoniczna, niezgodna z gustami epoki baroku.

ORGANY W OBECNEJ BAZYLICE

Nowa, późnobarokowa świątynia powstała w latach 1733-1751, natomiast w 1760 r. zbudowano w niej chór muzyczny. Organy, z których do dnia dzisiejszego zachował się jedynie rokokowy prospekt, wykonane zostały na początku lat sześćdziesiątych XVIII w. Nazwisko ich twórcy pozostaje nieznane. Wiadomo natomiast, że snycerkę fasady instrumentu wykonał Józef Weissmann, natomiast dekoracja malarska była dziełem Bonawentury Batkowskiego. Kontrakty na owe prace dekoracyjne zawarto w 1761 r. Ważna informacja pojawia się w umowie z B. Batkowskim, zawartej dokładnie 30 lipca. Otóż malarz ów miał pracować za iednym rostowaniem y wten czas kiedy Magister Organmistrz stawiać będzie. Sam prospekt organowy, mimo piętna indywidualności, wpisuje się w cykl rokokowych realizacji z drugiej połowy XVIII stulecia, zainspirowanych augsburską ryciną ulotną autorstwa Franciszka Ksawerego Habermanna, sztychowaną przez Johanna Georga Hertla przed 1750 r.

Organy były reperowane w 1818 r., natomiast pierwszy ich opis, niestety bardzo lakoniczny, pochodzi z inwentarza spisanego w 1821 r. Instrument nie był wówczas w dobrym stanie: brakowało w nim piszczałek dużych cynowych sztuk kilka, w związku z czym w roku następnym (1822) podjęto jego naprawę, zaś dwa lata później (1824) sporządzono kolejny inwentarz, tym razem podający bardziej szczegółowe dane na temat organów: Organy duże z dwoma przedziałami Pedałów wpobok okna na murze wspartych z należnymi do stosunku swego Piszczałkami, czarno co do Grontu wymalowanemi z różnemi figurami rzeźby ozdobnie zrobione, w Listewkach rzeźbach i mnieyszych cząstkach pozłocone […], klawiatura drewniana z czterema oktawami, kluczów drewnianych do wytykania Głosów szesnaście[:] Manuałowych 12 zaś Pedałowych 4. w poszród struktury z tyłu są drzwiczki […], za któremi korpus zapełniony iest Piszczałkami cynowemi […], w Pedale zaś w 2. oddzielnych przedziałach uformowanych wtyle obeymuiące Korpusy Piszczałkami z drzewa zrobionymi zapełnione, z frontu zaś dla ozdoby po iednym rzędzie Piszczałek cynowych wobydwóch iednako znayduie się ustawionych przedziałach, z tegoż […] frontu pedałowego brakuie Piszczałek cynowych sztuk Sześć, z obydwóch stron przedziału po sztuk Trzy. Do tychże Organ i Pedału iest […] w Wieży Kalikownia wniey zaś Miechów trzy o iednym składzie […] przez wagę nogami kalikowane. Ponieważ archiwalia nie wspominają o przebudowie instrumentu przed 1824 r., można założyć, że powyższy opis odnosi się do jego względnie pierwotnego stanu. Z przytoczonego tekstu wynika również, że naprawa z 1822 r. miała charakter doraźny, skoro dwa lata później znów napomknięto o brakujących piszczałkach prospektowych. Gwoli wyjaśnienia, iż przez pedał o dwóch przedziałach należy rozumieć rozdzielenie piszczałek sekcji klawiatury nożnej po obu stronach szafy organowej, wobec czego za niższą, środkową częścią prospektu znajdował się zespół brzmieniowy manuału, natomiast większe piszczałki pedałowe ustawione były po obydwu jego stronach, za wyższymi, skrajnymi partiami fasady.

Naprawy organów kościelnych przeprowadzano kolejno w latach: 1826, 1827, 1835, natomiast w 1867 r. biskup krakowski wystosował do duchowieństwa odezwę o odprawienie pewnej ilości Mszy św., z których ofiary miały zostać przeznaczone na renowację ołtarzy i organów na Skałce, co wskazuje na zły stan owych elementów wyposażenia świątyni. Wiadomo, że remont instrumentu miał miejsce w 1878 r. Wymieniono wówczas jeden głos oraz najprawdopodobniej zainstalowano nowy miech. Już w roku następnym (1879), a następnie w sześć lat później (1885) organy potrzebowały strojenia.

W maju 1892 r. Tomasz Wojciechowski z Krakowa podpisał Deklarację, która zakładała, by głos Salicynał przerobić na ton więcej smyczkowy i więcej naśladujący skrzypce, natomiast w grudniu tegoż roku organmistrz ów zobowiązał się organy w kościele WW. Księży Paulinów na Skałce w Krakowie w zupełności odrestaurować, tak co do tonu, jak i mechaniki. Umowa z T. Wojciechowskim przedstawia ogromną wartość, ponieważ po raz pierwszy odnotowano w niej dotychczasową dyspozycję instrumentu:

Manuał
1. Pryncypał 8’ stóp
2. Flet Portunal 8’
3. Quintaton 8’
4. Fletmajor 8’
5. Salicynał 8’
6. Oktawa 4’
7. Quinta 3’
8. Super=Octava 2’
9. Tercya 1’
10. Decima 1’

Pedał
Subbass 16’
Pryncypał 8’
Oktawa 4’
Quintbass 6’

Z powyższej specyfikacji wynika, jakoby instrument posiadał 14 głosów, nie zaś 16, jak wspominają wcześniejsze inwentarze. Nie wykluczone, że do zacytowanego zapisu mogła się wkraść pomyłka, skoro organmistrz wspominał później o pracach przy głosie Mixtura, który nie figuruje w powyższej dyspozycji. Choć nie można kategorycznie wykluczyć, by T. Wojciechowski dobudował tenże głos, wydaje się to wątpliwe, ponieważ treść umowy nie sugerowała przebudowy tudzież powiększenia organów, lecz jedynie ich remont. Możliwe, że lustratorzy opracowujący wspomniane inwentarze, powtarzające wzmiankę o 16-głosowym instrumencie, policzyli nie tylko klucze odpowiadające za włączanie głosów, lecz także manubria obsługujące inne urządzenia, na przykład połączenie manuału z pedałem lub tremolo. W kolejnych latach stan organów musiał się pogarszać. Konwent liczył się nawet z budową nowego instrumentu, skoro w 1911 r. firma Rieger z Karniowa wystawiła kosztorys wraz z projektem wybudowania 24-głosowych, pneumatycznych organów typu multiplex.

PROJEKTOWANA DYSPOZYCJA FIRMY RIEGER Z 1911 R.
	Manuał I (C-f³) Pryncypał 8’ Bourdon 16’ Gamba 8’ Koncertflet 8’ Salicyonał 8’ Fl. Minor 8’ rozszerzenie Bourdonu 16’ Trąbka 8’ Oktawa 4’ rozszerzenie Pryncypału 8’ Rorflet 4’ Kornett 3-4 rzęd. 4’ Mikstura 4 rzęd. 2 2/3’	Manuał II (C-f³) w szafie ekspresyjnej Pryncypał skrzypcowy 8’ Holflet 8’ Eolina 8’ Vox celestis 8’ Kwintaten 8’ Oboë 8’ Oktawa 4’ rozszerzenie Pryncypału skrzypcowego 8’ Flet 4’ rozszerzenie Holfletu 8’	Pedał (C-d¹) Violon 16’ Subbass 16’ Puzan 16’ Cello 8’ rozszerzenie Violonu 16’ Oktawbass 8’ rozszerzenie Subbassu 16’

Połączenia: Manuałkoppel II. do I. M., Super-Oktawkoppel II. do I. M., Sub-Oktawkoppel II. do I. M., Pedałkoppel I. M., Pedałkoppel II. M;
Włączniki pod klawiaturą I manuału: Kopulacye pneumatyki, Piano, Mezzoforte, Forte, Tutti, Wyłączacz;
Dźwignie nożne: Crescendo-Decrescendo, Szweller dla IIgo Manuału.

Powyższy projekt nie doczekał się realizacji, a nowy instrument, ulokowany za XVIII-wiecznym prospektem, zbudował Kazimierz Żebrowski z Krakowa w latach 1913-1914. Nowopowstałe organy posiadały 18 głosów, trakturę pneumatyczną, wiatrownice stożkowe i wolnostojący kontuar, zaś ich dyspozycja utrzymana była w konwencji romantycznej. Za prospektem umieszczona została szafa ekspresyjna z zespołem brzmieniowym II manuału, natomiast piszczałki I manuału zamknięto w cokołowej partii szafy organowej, gdzie warunki wypromieniowania dźwięku w kierunku nawy głównej były nader niekorzystne.

REKONSTRUKCJA DYSPOZYCJI K. ŻEBROWSKIEGO Z LAT 1913-1914
	Manuał I (C-f³) Pryncypał 8’ Flet major 8’ Portunal flet 8’ Gemshorn 8’ Gamba 8’ Oktawa 4’ Flet minor 4’ Mixtura 4x 2’	Manuał II (C-f³) Amabilis 8’ Quintadena 8’ Aeolina 8’ Vox coelestis 8’ Flet travers 4’ Dolce 4’	Pedał (C-d¹) Subbas 16’ Violonbas 16’ Oktawbas 8’ Cello 8’

Połączenia: Kopulacya m. II – m. I, kopulacya Diskant m. I (Super I), kopulacya Bassu m. II – m. I (Sub II-I), kopulacya Bassu m. I – Ped. (I-P), kopulacya Bassu m. II – Ped. (II-P);
Włączniki pod klawiaturą I manuału: Wolna Kombinacja, Piano, Mezzoforte, Forte, Tutti, Cresc.-Decresc., Kasownik Rejestrów;
Dźwignie nożne: Crescendo, szafa ekspresyjna II manuału.

W 1924 r. instrument został wyczyszczony i nastrojony przez Stanisława Żebrowskiego oraz Franciszka Michniewskiego. W 1927 r. S. Żebrowski ponownie naprawiał organy, likwidując usterki w mechanizmie i montując nową linkę poruszającą żaluzje szafy ekspresyjnej, a następnie przeprowadził strojenie. W następnym roku (1928) organmistrz ten kupował skórę do naprawy miecha, a następnie otrzymał honorarium za reperację instrumentu. Przegląd organów, prowadzony przez firmę Rieger, rozpoczął się w 1931 r., natomiast rachunek wystawiono w roku następnym (1932). Zamontowana została wówczas nowa dmuchawa elektryczna. Kolejne prace przy instrumencie podejmowano w latach: 1949 (firma Rieger – remont), 1950 r. (Michał Grygorowicz – naprawienie Mixtury, wymiana sprężyny, wyłączenie Fletu, włącznie Oktawbasu) oraz 1952 r. (firma Kuźnik & Mildner z Rybnika – przegląd i strojenie).

W 1971 r. organy zostały przebudowane przez zakład Henryka Siedlara z Krakowa. Wprowadzono wówczas w dyspozycji zmiany, które miały sprawić, by romantyczny dotychczas instrument mógł być wykorzystywany do wykonywania utworów innych epok, w szczególności barokowych kompozycji polifonicznych.

Modyfikacje dyspozycji przeprowadzone przez H. Siedlara w 1971 r. (według umowy):

1. W sekcji I manuału:
a) wymiana głosu Portunal flet 8’ na nowy głos Sesquialtera 2 2/3’+1 3/5’,
b) przerobienie głosu Gemshorn 8’ na Blok flet 2’;

2. W sekcji II manuału:
a) przerobienie głosu Aeolina 8’ na Prestant 4’,
b) przerobienie głosu Dolce 4’ na Oktawa 2’,
c) wymiana głosu Vox coelestis na nowy głos Cymbel 3 chóry 1/2’;

3. W sekcji pedału:
a) przerobienie głosu Cello 8’ na Chorał bas 4’.

Opisane działania nie przyniosły zadowalających rezultatów. Głosy powstałe w wyniku przerobienia piszczałek K. Żebrowskiego posiadały nieodpowiednie menzury, co negatywnie odbijało się na ich brzmieniu, zaś jakość nowych głosów pozostawiała wiele do życzenia. W 1983 r. podjęto zatem decyzję o budowie nowego instrumentu. Firma Włodzimierza Truszczyńskiego z Warszawy przygotowała wówczas projekt 20-głosowych organów o trakturze mechanicznej, wiatrownicach klapowo-zasuwowych oraz dyspozycji w stylu neobarokowym.

PROJEKTOWANA DYSPOZYCJA W. TRUSZCZYŃSKIEGO Z 1983 R.
	Manuał I (główny) Bourdon 16’ Pryncypał 8’ Rurflet 8’ Salicet 8’ Oktawa 4’ Flet kryty 4’ Sesquialtera 2x Flet otwarty 2’ Mixtura 6x Trompet 8’	Manuał II (pozytyw) Gedackt 8’ Blokflet 4’ Pryncypał 2’ Kwinta 1 1/3’ Cymbel 3x Krumhorn 8’ Tremolo	Pedał Subbas 16’ Pryncypał dr. 8’ Oktawa 4’ Fagot 16’

Połączenia: II-I, I-P, II-P

Powyższy projekt nie został zrealizowany. Podjęto bowiem decyzję o zachowaniu 9 oryginalnych głosów z warsztatu K. Żebrowskiego. Jeszcze w 1983 r. spisana została umowa, w myśl której firma W. Truszczyńskiego zobowiązała się zbudować nowy, 23-głosowy instrument, wykorzystując wspomniane, dawne piszczałki. Ostatecznie powstały organy o 24 głosach. W drugiej połowie 1983 r., po demontażu dotychczasowego instrumentu, miała miejsce ogólna konserwacja chóru muzycznego z wraz prospektem organowym. Szereg elementów do budowy organów sprowadzono z Republiki Federalnej Niemiec (RFN). Były to mianowicie: piszczałki 3 głosów językowych (firma Carl Gisecke), stół gry wraz z systemem połączeń (firma Otto Heuss – Orgelteile z Lich), cichobieżna dmuchawa elektryczna marki Ventus i dwa kanały powietrzne (firma August Laukhuff) oraz około 3m² filcu z kompletem uszczelek. Piszczałki metalowe dla 12 nowych głosów labialnych wykonał Jan Chaciński z Kobyłki koło Warszawy. Montaż ukończonych organów nastąpił w 1984 r. Realizacją rozwiązań technicznych zajął się Andrzej Ragan, natomiast intonację i strojenie przeprowadził Wiesław Jakubowski. Całe przedsięwzięcie konsultowane było ze specjalistami: Janem Jargoniem, Jackiem Kuligiem i Wacławem Rybotyckim. W nowopowstałym instrumencie zespoły brzmieniowe obydwu manuałów umieszczone zostały za prospektem organowym celem zapewnienia im najlepszego akustycznie położenia. Piszczałki głosów pedałowych stanęły natomiast w tyle szafy organowej oraz częściowo w wolnej przestrzeni pomiędzy obudową a ścianą kościoła. W stole gry umieszczono tabliczkę z napisem: W. Truszczyński / Warszawa / A.D. 1984, natomiast na jednej z piszczałek głosu Contrabas 16’ znalazła się tabliczka firmowa K. Żebrowskiego.

Prospekt organowy architektoniczny, rokokowy, jednosekcyjny, pięcioosiowy, o falistym rzucie. Osadzony na cokole zwieńczonym belkowaniem. Złożony z trójosiowej części centralnej, w której środkowa wieżyczka ujęta niższymi od niej segmentami, flankowanej wysokimi wieżyczkami bocznymi, po bokach których pojedyncze piszczałki skrajne. Wieżyczki zwieńczone odcinkami belkowania. W zwieńczeniu wieżyczki centralnej pełnoplastyczna rzeźba anioła. Nad wieżyczkami bocznymi stylizowane wazony. Bogata dekoracja snycerska o motywach rocaille złożona z kotarek i uszaków. Prospekt utrzymany w kolorze czarnym z wyjątkiem dwóch marmoryzowanych płycin na cokole. Detal snycerski malowany na kolor beżowy i częściowo złocony.

Stół gry wbudowany centralnie w cokół szafy organowej. Wiatrownice klapowo-zasuwowe. Dmuchawa elektryczna.

Skala organów – 2 manuały: C-g³; pedał: C-f¹.

Kolejność głosów w dyspozycji – według rozmieszczenia włączników rejestrowych w stole gry.

NIEISTNIEJĄCY POZYTYW W CHÓRZE ZAKONNYM

Cytowany wyżej inwentarz z 1821 r. wspomina o istnieniu zniszczonego pozytywu mobilnego w chórze zakonnym, natomiast podobny dokument spisany trzy lata później (w 1824 r.) przekazuje bardziej szczegółowy opis instrumentu: doręczny mały pozytywek o Ośmi[u] Głosach z klawiaturą polską drewnianą częścią Piszczałek cynowych i drzewianych składany, do którego należą mieszki dwa zpodspodu korpusu na walcach ręcznie ciągnięte, którego szacunek przez biegłego Orgamistrza Józefa Muszkowskiego OTaxowany na złł Pol. Stopięćdziesiąt. Z dopisku na marginesie wynika ponadto, że ów mobilny instrument potrzebował reperacji, a następnie, jako destrukt, został przeniesiony na chór muzyczny. Późniejsze inwentarze nie przekazują już żadnych wiadomości na jego temat.

Stół gry

DYSPOZYCJA ORGANÓW
	Manuał I Pryncypał 8’ Viola da gamba 8’ * Flet major 8’ * Octava 4’ Travers 4’ * Sesquialtera 2x Flet leśny 2’ Mixtura 5-6x Dulzian 16’ Vibrato man. I	Manuał II Amabilis 8’ * Flet rurkowy 8’ Pryncypał 4’ Flet minor 4’ * Octava 2’ Quinta 1 1/3’ Mixtura acuta 4x Cromorne 8’ Vibrato man. II	Pedał Contrabas 16’ ** Pryncypał basowy 8’ * Subbas 16’ * Flet kryty 8’ *** Mixtura 3x Octava tenor. 4’ Trompet 16’

Połączenia: II-I, I-P, II-P

*) piszczałki z lat 1913-1914 (warsztat K. Żebrowskiego)
**) piszczałki z lat 1913-1914 (warsztat K. Żebrowskiego), pierwotnie: Violonbass 16’
***) piszczałki z lat 1913-1914 (warsztat K. Żebrowskiego), pierwotnie: Quintadena 8’ z sekcji II manuału

Tabliczka firmowa K. Żebrowskiego

Stan organów w lipcu 1983 r. (piszczałki prospektowe K. Żebrowskiego, kontuar H. Siedlara)

Piotr Matoga, Organy w bazylice paulinów na Skałce w Krakowie [w:] Studia Claromontana, tom 29, Częstochowa 2011, s. 507-527 (tam również pełna bibliografia).

28.11.2011

Piotr Matoga

do góry