Kraków

Kolegiata akademicka św. Anny

Prospekt

Obecny kościół św. Anny jest trzecią świątynią stojącą na tym miejscu. Pierwsza budowla, wzmiankowana w 1363 roku, spłonęła w 1407 roku. Po pożarze podjęto budowę nowego, gotyckiego kościoła, podniesionego do godności kolegiaty w 1535 roku. Najwcześniejsza wzmianka o organach w tejże świątyni pochodzi z 1559 roku. Nie udało się jednak zgromadzić bliższych informacji na temat owego instrumentu. Na początku XVII wieku powstały natomiast nowe organy, zbudowane przez Melchiora Kuchtę, organmistrza działającego na terenie Krakowa w latach 1600-1609.

Gotycki kościół został rozebrany w 1689 roku, by ustąpić miejsca istniejącej obecnie, barokowej świątyni, wzniesionej w latach 1689-1703 według projektu holenderskiego architekta Tylmana z Gameren. Pieczę nad pracami budowlanymi sprawował wówczas ks. Sebastian Sierakowski, architekt-amator. W latach 20. XVIII wieku do kolegiaty sprawiono organy wykonane przez Szymona Sadkowskiego. Obecnie zachował się prospekt tegoż instrumentu, jak również piszczałki czternastu oryginalnych głosów. Warto nadmienić, że są to jedyne organy w Polsce, w których autorstwo Szymona Sadkowskiego jest pewne. Instrument powstał najprawdopodobniej około 1724 roku, za czym przemawia odkryty w XX wieku napis następującej treści:

„Anno Domini 1724 Szymon Sadkowski hoc opus facie m[anu] p[rioprio] p[innit]”

Napis ten początkowo widniał na ścianie jednej z wiatrownic, zaś obecnie znajduje się w przeszklonej gablocie, naprzeciwko stołu gry. W opracowaniach historycznych można jednak spotkać informację, iż organy powstały w latach: 1723-1728, wobec czego należy założyć, że precyzyjna datacja nie jest możliwa. Wobec przytoczonych wiadomości można jednak śmiało założyć, iż instrument pochodzi z lat 20. XVIII stulecia. Jego fundatorem był Grzegorz Ochabowicz – ówczesny prepozyt Kolegiaty, którego inicjały oraz herb (Szeliga) zdobią prospekt organowy. Wiadomo, że za omawiane organy zapłacono sumę 5000 złotych. Ta stosunkowo wysoka cena może zawierać w sobie zarówno wynagrodzenie dla organmistrza, jak i honorarium dla twórcy oprawy plastycznej. Wspomniany, późnobarokowy prospekt powstał najprawdopodobniej w 1728 roku i jest uznawany za dzieło czynnego w Krakowie rzeźbiarza – Antoniego Frąckiewicza. W tym miejscu warto nadmienić, że pierwotnie organy składały się z trzech sekcji:

1) sekcja manuału – na chórze muzycznym (jedna z dwóch bliźniaczych szaf organowych);
2) sekcja pozytywu przedniego (odrębna) – na balustradzie chóru muzycznego;
3) sekcja pedału – na chórze muzycznym (jedna z dwóch bliźniaczych szaf organowych).

Najstarsze dokumenty poruszające kwestię organów pochodzą z 1795 roku, kiedy to sporządzono względnie szczegółowy inwentarz. Jego treść nie jest z pewnością pierwszorzędnym opisem historycznym, niemniej daje wyobrażenie o ówczesnym wyglądzie i stanie instrumentu. Z tej właśnie przyczyny warto przytoczyć tekst wspomnianego inwentarza (z zachowaniem autentycznej pisowni):

„Nade drzwiami wielkiemi jest umieszczony chor dla kapeli i organ na tragarzach w murze magistratualnym utwierdzonych malowany żółtym pokostem i rzeźbą snycerską przyozdobiony. Sufit pod chórem jest mocny na którym w środku są aniołowie z organami wymalowani – Wschód na chór, jako się wyżey rzekło, jest z wieży od zachodu będący. […] Co się tyczy organ tych struktura wspaniała, ma pośrodku niejako bramę służącą za miejsce organiście do grania. Po obydwóch stronach tegoż są drzwiczki na zawiasach z zameczkami prowadzące do organ wewnątrz które składają się z 3-ch części to jest manuału, pozytywy i pedału. Manuał i pozytyw łączą się z klawiaturą Francuzką umieszczoną w pośrodku Organ mającą wszystkie tony oraz bęben zepsuty. W manuale klawisz pod g urwany. Głosów zaś 11 z kluczami żelaznymi od których idą walce drewniane do piszczałek cynowych oprócz fletu major, przy którym piszczałki drewniane w szczególności w manuale Pryncypał ma w sobie piszczałek metalowych sztuk 50. Spilflet takichże piszcz: 50. Suilicinal 50. Octawa 50. Octawa druga 50. Quinta 50. Super Octawa 50. Sexattara 150. Bez oktawy. Mixtura także 150. Cymbał [tzw. „Polski” – przypis autora] ma w sobie nożek 50. W tych nożkach od Basa poczynających się ma piszczałek każda nożka po 4-ry, po prawey zaś ręce 3. Ogółem piszczałek metalowych w Manuale jest 1000. Piszczałek zaś drewnianych we flecie major jest 50. Lada czyli skrzynia do nadymania w Organach dobra – W Pozytywie klawisze dobre mają głosów 6. z kluczami żelaznymi od których idą walce drewniane do piszczałek cynowych oprócz fletu major, przy którym idą piszczałek drewnianych 50. I fletu minor w którym jest piszczał: drewnian: 45. […] W szczególności w Pozytywie znajduje się piszczałek metalowych w principal 50. W sulicincle 50. W spilflecie 50. W octawie 50. W flecie minor 5. Ogółem 205. Lada pod pozytywem dobra. Są także nad pozytywem dwa ptaki pobielane i gwiazdka z trzema dzwonkami – W Pedale jest głosów 7. Z kluczami żelaznymi, od których idą walce drewniane do piszczałek metalowych, a tych pryncypał ma w sobie 21. Super Octawa 21, Quinta 16. […] Cymbał ma w sobie nożek 21. mających po 5 piszczałek lub 4 ma w sobie piszczałek met: 350. Mixtura na koniec 63. Ogółem w pedale piszczałek metalowych 47. Sulicibas zaś ma piszczałek drewnianych 21. Sub bas podobnie 21. A Quinta takichże 5. Razem więc w całych organach jest piszczałek metalowych 1676, a drewnianych 192. […] Lada w pedale potrzebuje reperaryi gdyż powietrze przepuszcza. Nie wszystkie zaś piszczałki metalowe z frontu dają się widzieć, lecz tylko pryncypałowe, inne są wewnątrz pospolicie ołowiane. Facyata organ przedstawia się w kształcie po siedem piszczałek różnej wielkości, pomiędzy którymi są pomniejsze płasko ułożone również od wierzchu snycerszczyzną z drzewa malarsko złocona przyozdobione, całe zaś organy są żółtym pokostem pomalowane. Przyległą Chórowi i Organom jest kalikownia w tey jest miechów 5. Ze skóry irchowej o kilku fałdach każdy, potrzebujących reperacyi z tych wyżej 4 a jeden niżey są umieszczone za przegrodą z tarcic, dragi do nich dobre. Obok jest kanał czyli rura wietrzna, ciągnąca się pod podłogą do Organ”.

Na podstawie przytoczonego tekstu można zrekonstruować dyspozycję, jaką organy posiadały w 1795 roku, kiedy to powstał powyższy zapis.

W latach 1804-1816 przy organach pracował Błażej Głowacki. Organmistrz ten rozszerzył zakres klawiatur manuałowych poprzez dodanie piszczałek w poszczególnych głosach. Na kartce zawieszonej wewnątrz instrumentu zachował się napis następującej treści: „Reperował Błażej Głowacki z dodaniem pięć klawiszów w prawej ręce dn. 11 lipca roku 1804 mpp”. Prawdopodobnie w 1831 roku naprawiono także wiatrownice. Dalsze prace zostały jednak przerwane przez śmierć B. Głowackiego. W dniu 10 kwietnia 1837 roku Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego zawarł kontrakt z Ignacym Wojciechowskim w sprawie remontu, który rozpoczął B. Głowacki. Zwrócono się wówczas „o dalszą reperację organ w kościele św. Anny przez śmierć Błażeja Głowackiego organmistrza przerwaną”. Z zawartej umowy wynika, że I. Wojciechowski wymienił dwa głosy i dorobił nową klawiaturę dla pozytywu.

Pod koniec XIX wieku przebudowę organów prowadził Antoni Sapalski. Warto w tym miejscu przytoczyć pisemną relację tegoż organmistrza dotyczącą stanu organów przed rozpoczęciem prac:

„Głosów w manuale pierwszym znajduje się 11 czyli piszczałek 837, w drugim manuale głosów cztery czyli piszczałek 204, w pedale głosów 6 czyli piszczałek 126. […] piszczałki dadzą się jeszcze do dobrego stanu doprowadzić z wyjątkiem salicynału, który zupełnie jest zrujnowany, zdaniem moim należałoby go zastąpić głosem viola gamba, […] dalej głos cymbał, którego piszczałki drobne bez żadnej wartości i nigdzie dziś nie używane skasować, a jeżeli miejsce na to pozwoli głosem piccolo zastąpić”.

Wówczas zatem poczyniono pierwsze kroki w kierunku romantyzacji barokowego instrumentu. Wiadomo również, że A. Sapalski zbudował nowe miechy wraz z kanałami powietrznymi i przyrządem do kalikowania. Wykonał też nowe klawiatury oraz nową trakturę gry i rejestrów, a także uszczelnił wiatrownice. Podczas tejże przebudowy przesunięto organy w głąb chóru muzycznego. W wolną przestrzeń pomiędzy szafami organowymi wstawiono pozytyw, umieszczony pierwotnie w balustradzie empory. Ponadto w XIX stuleciu wprowadzono do instrumentu głosy wybitnie romantyczne, pozostawiając jednak oryginalne głosy pryncypałowe. Pod koniec XIX wieku zainstalowana została dmuchawa elektryczna. Wartym podkreślenia jest fakt przerobienia klawiatury na tzw. „francuską”, wobec czego zlikwidowana została krótka oktawa w manuałach i pedale. Z zapisów archiwalnych wynika, że zadania tego miał się podjąć B. Głowacki.

W 1900 roku przy instrumencie pracował Tomasz Fall ze Szczyrzyca. Odnowił on ogół organów oraz przypuszczalnie dodał do dyspozycji następujące głosy:

1) Manuał I: Viola 8’, Viola 4’, Gamba 4’;
2) Manuał II (dawny pozytyw): Flauto amabilis 8’, Salicet 8’, Vox coelestis 8’.

Kolejny remont obiektu miał miejsce w 1908 roku, a jego wykonawcą był Aleksander Żebrowski. Były to najprawdopodobniej ostatnie poważniejsze prace podejmowane przy instrumencie kolegiackim.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej organy znajdowały się w stanie daleko posuniętej destrukcji, która praktycznie uniemożliwiała dalszą ich eksploatację. Doceniono wówczas wartość instrumentu, wobec czego podjęte zostały działania mające na celu jego renowację. Pracom remontowym patronowała Katedra Organów Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie. Instytucja ta zaproponowała, by odrestaurowane organy wyposażyć w trakturę elektryczną. Dzięki staraniom miejscowego wikariusza, ks. Kazimierza Sudera, odstąpiono ostatecznie od tej niewłaściwej koncepcji. Ostatecznie w latach 1958-1963 renowacji instrumentu dokonał Robert Polcyn z Poznania. Przed rozpoczęciem tychże prac dyspozycja przedstawiała się następująco:

Jak już wspomniano, w latach: 1958-1963 R. Polcyn prowadził rekonstrukcję obiektu, zachowując trakturę mechaniczną oraz wiatrownice klapowo-zasuwowe. Efekt prac tegoż organmistrza spotkał się z pozytywną oceną, choć, jak zaznaczono, „traktura i szereg elementów konstrukcji dalekie są od ideału”. Pewne zastrzeżenia budzi także dyspozycja, a szczególnie niektóre nazwy nieznane w polskim budownictwie organowym doby późnego baroku. Ponadto zakwestionowano wprowadzenie głosów językowych, bowiem nie istniały one w oryginalnych organach Sz. Sadkowskiego. Ostatecznie głosy te nie zostały umieszczone na wiatrownicach. Mimo przedstawionych mankamentów, dyspozycja R. Polcyna jest znacznie bliższa założeniom XVIII-wiecznym niż zestaw głosów poprzednio funkcjonujący w instrumencie.

W 1971 roku R. Polcyn dokonał jeszcze drobnych napraw, natomiast w latach 80. XX wieku przy regulacji traktury pracował Andrzej Buła.

W ramach renowacji kolegiaty, w 1997 roku Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa przeznaczył środku finansowe na odnowienie prospektu organowego. Z obudowy zdjęto osiem warstw malarskich, pod którymi odkryto najgłębszą, zieloną ze śladami marmoryzacji. Podjęto wówczas prace konserwatorskie, których program obejmował: ustalenie pierwotnej kolorystyki, usunięcie późniejszych przemalowań, wyeksponowanie i scalenie oryginalnej warstwy malarskiej zarówno na prospekcie organowym, jak i na balustradzie chóru muzycznego, pochodzącego z początku XVIII wieku. W efekcie prospekt otrzymał autentyczną kolorystykę, a mianowicie zieloną marmoryzację wzbogaconą złoceniami i srebrzeniami wprowadzonymi na detalach snycerskich. Aktualnie prospekt ten prezentuje się jako późnobarokowy, architektoniczny, piętnastoosiowy, dwusekcyjny, z centralnym pozytywem wbudowanym wtórnie pomiędzy szafy organowe. W zwieńczeniu lewej części prospektu zachowały się litery: A. [M.] A. C. (Alma Mater Academia Cracoviensis) odnoszące się do uniwersyteckiego patronatu nad Kolegiatą św. Anny. Po przeciwległej stronie, nad prawą częścią prospektu, widnieją litery: M. G. O. S. A. P. (Magister Gregorius Ochabowicz Sanctae Annae Praepositus). Są to inicjały wspomnianego fundatora instrumentu, z którym związany jest herb Szeliga, również występujący w dekoracji prospektu. Przy okazji odnowienia obudowy poruszano także kwestię ponownej rekonstrukcji samego instrumentu. Wstępne rozmowy na ten temat prowadzono z firmami Klais i Schuke. Koncepcja ta nie doczekała się jednak realizacji ze względów finansowych.

W latach 90. XX wieku krakowski organmistrz Lech Skoczylas dokonał czyszczenia i strojenia organów, a także zamontował głos Tercja 1 3/5’ w wolnym miejscu na wiatrownicy II manuału. W listopadzie 2000 roku Fryderyk i Łukasz Kmiecik zmodernizowali system połączeń, dobudowując połączenie II-P oraz uniezależniając połączenie I-P od II-I. Ponadto w 2002 roku Ł. Kmiecik zamontował wiatrownicę mechaniczną w miejsce pneumatycznej dostawki z lat 60. XX stulecia, mającej na celu rozszerzenie skali pedału. W przedstawionym powyżej stanie instrument zachował się do chwili obecnej. Istnieje w nim czternaście oryginalnych głosów, które posiadają szczególną wartość zabytkową, niemniej same organy należy określić jako barokowe i neobarokowe, intonowane quasi-romantycznie. Taka właśnie intonacja jest rezultatem wielokrotnych przekształceń materii dźwiękowej, mających miejsce przede wszystkim w XIX wieku.

Ciśnienie powietrza: 85 mm WS.
Wysokość stroju: a’~460Hz przy t=15 st. C.

Skala organów – I manuał: C-d³; II manuał: C-c³d³; pedał: C-d¹.

Stół gry