Toruń

Bazylika Katedralna św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty (organy małe)

prospekt

Poprzednik zachowanego obecnie instrumentu powstał w 1497 roku i był dziełem niejakiego mistrza Bartłomieja – prawdopodobnie należącego za zakonu franciszkanów. Organy, będące przedmiotem niniejszego referatu – jedne z dwóch tego rodzaju obiektów, istniejących aktualnie wewnątrz świątyni – powstały w roku 1688 i są dziełem nieznanego organmistrza. Posiadają piętnastogłosowy zespół brzmieniowy, rozdysponowany pomiędzy: manuał (9 głosów) oraz pedał (6 głosów), działający w oparciu o trakturę czysto mechaniczną, obsługującą wiatrownice tonowe typu klapowo-zasuwowego. W trakcie prowadzonych prac rekonstrukcyjnych mgr M. Dorawa ustalił nastepującą pierwotną dyspozycję organów tych organów:

Już w roku 1737, a więc w niecałe czterdzieści dziewięć lat od momentu wybudowania organów, prowadzono przy nich zakrojone na szeroką skalę prace renowacyjne. Następnie, w latach: 1821-1822 – według zachowanej inskrypcji wewnątrz szafy organowej – malarz G. Jacobi przemalował cały prospekt wraz z balustradą chóru, pokrywając je jasno-szarą pobiałą, natomiast ornamenty – kolorem jasnego ugru, zmieniając w ten sposób diametralnie dotychczasową kolorystykę założenia artystycznego. W późniejszym okresie czasu nieznani bliżej organmistrzowie ingerowali znacznie w kanon pierwotnej dyspozycji, wprowadzając do niej zmiany, zgodne z ówczesnymi dążeniami do nadmiernej romantyzacji dawnych organów. Jak wiadomo, w XIX wieku nie było to – niestety – zjawisko odosobnione: pastwą fanatyków romantycznego aparatu brzmienia padło wiele niezwykle cennych zabytków polskiej sztuki budownictwa organowego, tracąc tym samym – niekiedy bezpowrotnie – swój autentyczny charakter. Wszak los nie oszczędził w tej kwestii nawet organów Leżajskich. Dyspozycja z XIX w. przedstawia się następująco:

Organy toruńskiej katedry w takim właśnie stanie, jaki powyżej przedstawiono, dotrwały do zakończenia drugiej wojny światowej. Po wyzwoleniu kraju instrument znacznie ucierpiał, czego przyczyną był brak właściwego zabezpieczenia, tracąc część swego wyposażenia. Mimo znacznych uszkodzeń, cechowały go nadal wysokie wartości zabytkowe, właściwe epoce barokowej sztuki organmistrzowskiej – takie, jak chociażby: krótka oktawa, mechaniczna traktura gry z wiatrownicami klapowo-zasuwowymi, a także – zachowany do dziś – Tympan w obudowie wspólnej dla obydwu piszczałek.

Mając na uwadze powyższe względy, mgr Marian Dorawa podjął starania, zmierzające do zrekonstruowania i uruchomienia zniszczonego instrumentu. W wyniku tych działań, aprobowanych przez ówczesnego proboszcza parafii katedralnej, miejski konserwator zabytków w Toruniu w 1973 roku zlecił opracowanie dokumentacji naukowo-historycznej wraz z inwentaryzacją pomiarową. Przygotowania owych materiałów podjęła się Placówka Dokumentacji Zabytkowych Organów, funkcjonująca przy toruńskim oddziale Pracowni Konserwacji Zabytków. Dokumentacja ta uwypukliła walory artystyczne i konstrukcyjne zdewastowanego instrumentu, wskazując za razem na jego charakter zabytkowy. Przedstawione w niej wnioski i zalecenia konserwatorskie wytyczyły program przyszłych prac rekonstrukcyjno-remontowych.

W latach: 1979-1981, na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków, z funduszy przyznanych na ten cel przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, zespół konserwatorów z Pracowni Konserwacji Dzieł Sztuki w Toruniu przeprowadził konserwację technologiczną zewnętrznej oprawy organów, połączoną ze zdjęciem dziewiętnastowiecznych przemalowań. W czasie prac remontowych pracownik parafialny Czesław Zieliński odsłonił malowidła ze scenami muzycznymi, widniejące na parapecie chóru muzycznego. Odtąd zabytkowa szafa prospektowa oraz empora nabrały na nowo swego oryginalnego kolorytu, utrzymanego w ciemno-brunatnej monochromii, wzbogaconej detalami wystroju rzeźbiarskiego, polichromowanymi w czerwieni i zieleni z dodaniem dyskretnych złoceń.

Sam zdekompletowany instrument milczał nadal. Czynione starania o jego uruchomienie nie przynosiły pozytywnych rezultatów. Dopiero z chwilą objęcia staromiejskiej parafii św. Jana przez ks. proboszcza Ryszarda Kwiatka, który wykazał pełne zrozumienie dla podjętego dzieła, poczęły one nabierać coraz bardziej realnych kształtów. Rekonstrukcję organów powierzono Józefowi Mollinowi z Odrów koło Chojnic – organmistrzowi specjalizującemu się w remontach zabytkowych obiektów, budującemu również nowe instrumenty w oparciu o tradycyjne techniki, łącznie z zastosowaniem traktury mechanicznej. W odpowiedzi na apele, głoszone z ambony i zamieszczane w prasie, zaczęto gromadzić cynę, niezbędną do sporządzenia metalowych piszczałek. Prace rekonstrukcyjne – trwające nieprzerwanie od 1981 roku aż do sierpnia roku 1983 – finansowane były wyłącznie ze składek parafian oraz dzięki ofiarności turystów, chętnie odwiedzających zabytkową katedrę św. Jana. W wyniku wieloletnich starań, po trzydziestu ośmiu latach milczenia, nowo zrekonstruowane organy zabrzmiały po raz pierwszy podczas uroczystej liturgii w dniu 4 września 1983 roku, natomiast 14 grudnia tegoż roku miał miejsce koncert inauguracyjny, wieńczący ostatecznie prace renowacyjne przy instrumencie, będącym odtąd prawdziwą perłą na tle bogatego wystroju toruńskiej katedry.

Zakres zniszczeń obiektu był niewątpliwie znaczny. Obok zniszczeń biologicznych – tych niezależnych od człowieka, a spowodowanych działaniem szkodników – przeważającą część stanowiły zniszczenia, spowodowane niewłaściwą działalnością ludzką. W organach zachowały się obie wiatrownice, wewnętrzne kanały powietrzne, elementy traktury z niewielkimi uszkodzeniami oraz klawiatury: manuału i pedału wraz z manubriami rejestrowymi. Istniejące ławeczki piszczałkowe w większości wymagały wymiany. Największego jednak spustoszenia dokonano w stanie ilościowym piszczałek. Bezpowrotnie zaginęły prawie wszystkie piszczałki obu zespołów brzmieniowych, za wyjątkiem dwudziestu jeden piszczałek, ustawionych w płaszczyznach prospektowych. Szczęśliwie ocalały jednak piszczałki ciekawie skonstruowanego Tympanu. W nieznanych natomiast okolicznościach skradziono zespół miechów, usytuowanych w wydzielonym pomieszczeniu nad zakrystią. Wobec braku autentycznej dyspozycji, która uległa zniekształceniu w wyniku późniejszych przeróbek, problem odtworzenia oryginalnego brzmienia organów rozwiązały prace technologiczne, prowadzone przy zewnętrznej oprawie szafy prospektowej, podczas których – po zdjęciu naklejonych nad manubriami papierowych kartek z nazwami wtórnej (przerobionej) dyspozycji – ukazały się pierwotne nazwy głosów, wypisane czarną, olejną farbą bezpośrednio na drewnie. Przy rekonstrukcji zespołu brzmieniowego powrócono do koncepcji pierwotnej. Dla lepszej czytelności słabo widocznych nazw rejestrów, wykonano nowe napisy – złocone, na skórzanych płytkach, zachowując jednak oryginalne, jako niezwykle cenny dokument.

Wszystkie brakujące piszczałki metalowe wykonano ze stopu: 40% cyny z dodatkiem ołowiu. Natomiast nowe piszczałki w sekcji pedału wykonano z drewna sosnowego. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, ze cztero-chórowa Mixtura w manuale – począwszy od małej oktawy – posiadała jeden chór piszczałek wykonany w drewnie, co również powtórzono w omawianych pracach. Jedyny w dyspozycji rejestr językowy – Puzon 16’ w pedale – był metalowy i w tym materiale został odtworzony. Obie Mixtury (w manuale i w pedale) posiadają repetycje na każdym tonie c. Metal organowy do wykonania metalowych piszczałek przygotowano dawną, tradycyjną metodą – to znaczy: przez wylanie przetopionego stopu na ławie odlewniczej, a następnie – poprzez: mechaniczne struganie do uzyskania odpowiedniej grubości płyty oraz jej młotkowanie gumowym młotkiem. Nowe piszczałki drewniane w pedale, dla odróżnienia ich w przyszłości od oryginalnych, oznaczono czerwonym paskiem na górnej krawędzi korpusów. Brakujący zespół miechów powietrznych zrekonstruowano w formie trzech nadrzędnie umieszczonych miechów klinowych – z możliwością uruchamiania ich za pomocą nożnych dźwigni lub wentylatora elektrycznego. Ten ostatni element, wraz z cichobieżnym silnikiem organowym o mocy 0,45 KM, został sprowadzony z zachodnio-niemieckiej firmy Aug. Laukhuff w Weikersheim. W oparciu o istniejący strój zachowanych piszczałek, ustalono wysokość dźwięku dla a² = 890 Hz przy temperaturze pomieszczenia: 15 stopni Celsjusza i ciśnieniu powietrza: 60 milimetrów słupa wody. Brakujące okładziny na dolnych klawiszach manuałowych (od C do a¹) wykonano z drewna gruszy, ujednolicając je w ten sposób z pozostałymi klawiszami.

Stan obecny:
Szafa organowa, umieszczona na wielobocznym chórze muzycznym, przylegająca do wschodniej ściany kościoła, posiada oprawę frontową, złożoną z podbudowy i osadzonej na niej części prospektowej, którą tworzą trzy wieże, założone na planie półkola, oddzielone bliźniaczymi segmentami piszczałkowymi. Na wystrój plastyczny składają się natomiast esowate konsole wspierające wieże, ażurowy ornament roślinny, przesłaniający górne i dolne partie wykrojów piszczałkowych, a także liść mięsistego akantu, występujący w przestrzeniach między-wieżowych, nad pośrednimi płaszczyznami piszczałkowymi oraz w uszakach, przylegających z obu stron do krawędzi szafy. Wieże piszczałkowe zwieńczone są wielobocznymi latarniami z charakterystycznym, ażurowym ornamentem geometrycznym oraz gorejącymi sercami na szczycie. Ta stosunkowo prosta, trój-wieżyczkowa forma toruńskiego prospektu organowego – stanowiąca punkt wyjściowy na drodze stopniowego rozwoju koncepcji prospektów barokowych – znajduje swoje odzwierciedlenie w dekoracji szaf organowych niektórych pobliskich kościołów, jak na przykład w: Górsku (1700 rok), Kowalewie Pomorskim (1706 rok), czy Topólnie koło Świecia (1695 rok). Występujące między tymi prospektami analogie zdają się wskazywać, że prospekt toruński – najwcześniejszy w owej grupie – stanowił pierwowzór dla powstających w niewielkich odstępach czasu prospektów organowych sąsiednich parafii. Nie wykluczona jest nawet możliwość, iż owe prospekty mogły pochodzić z warsztatu tego samego artysty. Boczne ściany obudowy prospektu wypełniają płyciny: od strony północnej – pełne; od strony południowej – ażurowe (z kwadratowej kratki). Pośrodku dolnej podbudowy, pod partią eksponowaną, mieści się mechanizm gry, złożony z klawiatur: manuału i pedału oraz wyciągów rejestrowych o toczonych uchwytach, rozmieszonych po bokach – pionowo i poziomo.
Rozpiętość klawiatury ręcznej wynosi: C-c³, natomiast nożnej – C-c¹. W obydwu klawiaturach występuje krótka oktawa o układzie: CF^DG^EA^BHc, przy czym należy zaznaczyć, iż najniższe dźwięki dźwięki skali są transponowane z oktawy wyższej - ten sposób potraktowania krótkiej oktawy należy do rzadkości, przez co sytuuje organy toruńskiej katedry na liście ciekawszych obiektów tego typu, zachowanych w Polsce.
Wnętrze szafy organowej – w jego przeważającej części – wypełniają elementy mechanicznej traktury oraz umieszczona u nasady prospektu wiatrownica manuałowa. Za przejściem dla stroiciela – w tylnej partii pomieszczenia, na niewielkiej wysokości powyżej podłogi – mieści się wiatrownica sekcji pedału. Traktura gry – mechaniczna; traktura rejestrów – mechaniczna; wiatrownice – klapowo-zasuwowe (tonowe); dmuchawa elektryczna; stół gry – wbudowany centralnie w cokół szafy organowej

stół gry

wnętrze szafy organowej

j.w.

j.w.

j.w.