Kraków

Bazylika św. Franciszka z Asyżu (OO. Franciszkanów) – organy w kaplicy Matki Bożej Bolesnej

Prospekt

Rys historyczny kaplicy

Kaplica mieszcząca cudowny obraz Matki Bożej Bolesnej powstała zasadniczo w 1879 r. poprzez wydzielenie jednego z czterech ramion XV-wiecznych, gotyckich krużganków klasztornych. Należy jednak wspomnieć, że już od 1438 r. pomieszczenie to użytkowano w charakterze kaplicy, aczkolwiek nie było ono jeszcze wówczas zautonomizowane tak silnie, jak ma to miejsce obecnie.

Instrumenty niezachowane

Pierwsza wzmianka tycząca się instrumentarium organowego przed łaskami słynącym wizerunkiem maryjnym pochodzi z 1792 r., a zawarta jest na kartach inwentarza, do którego należy podchodzić z odpowiednią dozą ostrożności zważywszy na nieścisłości historyczne. Według tegoż dokumentu, w 1693 r. wzniesiony został chór muzyczny, na którym ustawiono Pozytywek szkatulny ktory podarowała po smierci Małzonka swego JMC Pani z Rudy Wielkiey Gotkowska w Roku 1691, względem ktorego pozytywu JMCPan Rojewski dał Konwentowi trzysta złotych aby tego pozytywu uzywano przy spiewaniu Godzinek Niepokalanego Poczęcia N.M.P. od niego Fundowanych. Zakładając prawdziwość cytowanego przekazu, domniemywać należy, że instrument istniał jeszcze podczas spisywania inwentarza, a więc w 1792 r.

W 1843 r. kaplica posiadała oddzielne organy. Przychylając się do tezy Wiktora Łyjaka, można przypuszczać, że instrument ten nie był już identyczny ze wzmiankowanym wcześniej pozytywem szkatulnym. Owe organy musiałyby zatem powstać w pierwszej połowie XIX w., przed 1843 r.

Nowy, neogotycki, drewniany chór muzyczny, istniejący do chwili obecnej, wzniesiony został najprawdopodobniej w 1876 r. Świadczy o tym napis wyryty na wewnętrznej stroniebalustrady:

Ks. Gw[ardian]:
T[omasz]. Zak-
rzewski.
Robił br.
JAC[ek?] GOTAL-
CZYK. R. P.
1876.

Z treści owej inskrypcji wynika, że drewnianą emporę wykonał brat zakonny, który w cytowanym zapisie, obok swojego nazwiska, wymienił również personalia przełożonego. Zapewne w tym samym czasie powstał również prospekt organowy, określony w 1922 r., jako utrzymany w strukturze gotyckiej. Należy w tym miejscu podkreślić, że istnieje on do dnia dzisiejszego oraz stanowi jednolitą całość z konstrukcją i dekoracją chóru muzycznego, a sama zewnętrzna oprawa jest niezależna od umieszczonych za nią organów. Tak więc powstanie owego prospektu wcale nie musiało wiązać się z wybudowaniem nowego instrumentu, choć, oczywiście, nie można tego kategorycznie wykluczyć. Możliwe, że zewnętrzna struktura, wykonana jako ozdoba kaplicy, przesłoniła wspomniane wyżej organy z pierwszej połowy XIX stulecia. Kwestia ta na obecnym etapie badań musi pozostać nierozstrzygnięta…

Instrument zachowany

Dzieje obecnych organów rozpoczynają się 10 marca 1937 r., kiedy to podczas kapituły przyjęto kosztorys na budowę nowego organu w kaplicy M. B. Bolesnej. Kosztorys opiewa na 8700 zł. Organ buduje firma W. Biernacki z Warszawy. Również w aktach wizytacji,prowadzonej przez o. prowincjała Anzelma Kubita w czerwcu 1937 r., nie omieszkano wspomnieć o zamówieniu instrumentu. Ten sam prowincjał, wizytując klasztor w maju następnego roku (1938), odnotował, co następuje: sprawiono organ do kaplicy Matki Boskiej Bolesnej, na który sprzedano część wotów i wypłaca się powoli. W kronice klasztornej zawarty jest natomiast szczegółowy opis rzeczonych organów, godzi się zatem oddać głos kronikarzowi, tym bardziej, że w późniejszym czasie instrument nie uległ żadnym przekształceniom:

Zamówienie u p. Wacława Biernackiego w Warszawie, ul. Dobra 65 na budowę organów ośmiogłosowych, o dwóch manuałach i pedale do kaplicy Matki Bożej Bolesnej w kościele OO. Franciszkanów w Krakowie.

Dyspozycja głosów:

Manuał I (58 tonów):
1. Pryncypał 8’ (skrzypcowy)
2. Holflet 8’
3. Salicet 8’
4. Octawa 4’

Manuał II (70 tonów [wliczając połączenie Super – przyp. P. M.]):
5. Gedeckt 8’
6. Aeolina 8’
7. Flet 4’

Pedał (30 tonów):
8. Subbas 16’

Opis organów.
Struktura organów z drzewa sosnowego. Całe organa zamknięte w „Echo-Werku”.

Kontuar systemu pneumatycznego ustawiony z boku organów o dwóch manuałach i pedale.Klawiatury manuałów o 58 tonach, klawisze kryte elfenitem, półtony z drzewa hebanowego.Klawiatura pedałowa o 30 tonach z drzewa dębowego. Do regulowania [rejestrowania – przyp. P. M.] klawiatura z napisami powyżej klawiatur manuałowych. Szafka kontuaru z drzewa dębowego przy klawiaturach wykładana fornirem palisandrowym polerowanym. Cały mechanizm kontuaru z drzewa klonowego i dębowego, połączenia powietrza rurkami metalowymi grubości 6 mm.

Skrzynie wiatrowe z drzewa systemu stożk. pneumat. na 8 głosów, podzielone na 2 manuały i pedał.

Miechy systemu skrzyniowego. Elektrowentylator do tłoczenia powietrza.

Mechanizm składa się z podwójnych maszynek pneumatycznych.

Piszczałki metalowe wykonane z cyny 75% [,] od 1’ z cynku srebrzonego. Piszczałki drewniane wykonane z materiału doborowego sosnowego. Tulejki tłoczone z drzewa klonowego.

Kanały z miecha do skrzyń wiatrowych wykonane z drzewa na złączeniach oklejone skórą.Kanały metalowe z cynku bronzowego.

Materiał drzewny w najlepszych gatunkach.

Intonacja wykonana przy ciśnieniu powietrza 90 mm.

Strój organów według kamertonu normalnego 870 dr.a.

Wentylator o odpowiedniej wydajności powietrza przy ciśnieniu do 120 mm., bezpośredniopołączony z motorem elektrycznym, krótkozwartym na prąd zmienny 220/380 volt 50 obr./min.1430 obr/min.

Cena powyżej opisanych organów wynosi 8.700 zł. (osiem tysięcy siedemset złotych).

Poświęcenie organów odbyło się we wrześniu 1937 r.

Z analizy przytoczonych cytatów można wywnioskować, że budowa instrumentu rozpoczęła się najwcześniej w marcu 1937 r., a jej zakończenie miało miejsce najpóźniej we wrześniu tegoż roku. Gwoli ścisłości wypada dodać, że drewniana obudowa, istotnie mająca formę szafy ekspresyjnej, opatrzonej żaluzjami od strony frontowej, umieszczona została za wspomnianym, neogotyckim prospektem.

Kapituła na posiedzeniu w dniu 14 września 1946 r. odrzuciła ofertę W. Biernackiego nauzupełnienie organów o cztery głosy, zgadzając się jedynie na strojenie instrumentu. Kolejne obrady klasztorne, mające miejsce 25 czerwca 1970 r., przyniosły za sobą nieoczekiwany pomysł przełożonego. Otóż, O. Gwardian przedstawił do omówienia […] projekt […] by organy z kaplicy Matki Bożej przenieść po wyremontowaniu do kaplicy Męki Pańskiej, a na chórze kaplicy M. B. umieścić 6 głosowy „Portatyw” firmy Sobiechowski z Bydgoszczy. Na szczęście plan ów spotkał się z krytyką […]. Wobec tego [postanowiono, że] organ u M. B. zostanie – będzie tylko wyremontowany; a do kaplicy Męki Pańskiej zamieni się ów „Portatyw”. Kolejny remont instrumentu rozpoczął się w marcu 1975 r., natomiast w latach 2001-2002, podczas renowacji wnętrza kaplicy, przeprowadzono konserwację stolarki chóru muzycznego.

Prospekt organowy architektoniczny, neogotycki, jednosekcyjny, pięciopolowy, polichromowany ze złoconym detalem snycerskim. Złożony z trzech płaskich pól piszczałkowych zamkniętych ostrołukiem, pomiędzy którymi para występujących wielobocznie wieżyczek. W każdej z nich poszczególne piszczałki przedzielone lizenami podtrzymującymi zwieńczenie z ostrosłupowym hełmem z czołgankami i kwiatonem. Wieżyczki wsparte na konsolach w formie stylizowanych służek wkomponowanych w balustradę chóru muzycznego, w której ponadto płyciny zwieńczone łukiem wielolistnym. Pod centralnym polem piszczałkowym fryz złożony z czterech przeźroczy o kształcie wielolistnym wpisanych w okrąg. Skrajne partie prospektu ujęte sterczynami z czołgankami i kwiatonami.

Stół gry wbudowany w bok szafy organowej. Wiatrownice stożkowe.

Skala organów – 2 manuały: C-a³; pedał: C-f¹.

Stół gry

Fragment wnętrza instrumentu

Tabliczka budowniczego