Włocławek

Kościół Wszystkich Świętych OO. Reformatów

Prospekt

Przystępując do syntezy wiadomości historycznych na temat instrumentarium we włocławskim kościele franciszkanów (dawniej reformatów), godzi się wspomnieć, że jeszcze w 1643 r. statuty generalne zabraniały zakonnikom wprowadzania organów do świątyń klasztornych. Za nieprzestrzeganie tego rozporządzenia groziła nawet kara ekskomuniki. Pomimo tak surowych sankcji, wspomniany przepis nie był do końca respektowany. Jeszcze w XVII w. władze zakonne zezwoliły na instalowanie organów w tych miejscowościach, gdzie przebywała znaczna liczba innowierców. Reformaci pragnęli bowiem oddziaływać w kierunku nawrócenia na katolicyzm poprzez celebrowanie bardziej wystawnych nabożeństw, ubogaconych muzyką organową. Nieco później, pomiędzy 1680 a 1743 r., wydano kolejne pozwolenie, na mocy którego wprowadzenie instrumentów było możliwe, niemniej ich wykorzystywanie należało ograniczyć wyłącznie do ważniejszych uroczystości.

Na wstępie należy odnotować, że 9 marca 1650 r. przed urzędem konsystorskim we Włocławku odbyła się sprawa pomiędzy Janem Bielskim, organistą miejscowej katedry, a organmistrzem Wawrzyńcem. Spisany został wówczas dokument następującej treści: […] stawił się Jan Bielski, obywatel włocławski i oskarżył uczciwego [mieszczanina] Wawrzyńca, budowniczego organów, o krnąbrność z powodu niedotrzymania prawomocnego terminu i zeznał, jakoby wyżej wymieniony zawarł z nim pewny kontrakt na budowę dla niego pewnego dzieła muzycznego, to jest pozytywu przeznaczonego dla zgromadzenia i kościoła ojców reformatów włocławskich. Na podstawie rzeczonego kontraktu ten mistrz otrzymał już całą należność i zapłatę, chociaż ciągle żądano od niego przyjaźnie i życzliwie, aby ukończył to dzieło, to jednak nie stara się o to, a nawet, zaniedbawszy je, przeznacza wszystkie dni i cały czas na prowadzenie innych prac i dlatego Bielski prosi, aby organmistrza zmusić i zobowiązać środkami prawnymi do ukończenia dzieła. Z drugiej strony stawił się osobiście wyżej wymieniony [organmistrz] i nie zaprzeczył przedstawieniu sprawy przez Bielskiego, [powiedział, że] nie mógł w żaden sposób ukończyć tak wielkiego dzieła z powodu małej zapłaty, zwłaszcza w tym czasie, gdy drożyzna artykułów spożywczych była bardzo duża. Chciałby jednak postarać się ukończyć to dzieło, gdyby Bielski znacznie podniósł zapłatę. Gdy zaś sam Bielski nie zgłosił sprzeciwu wobec zwiększenia zapłaty, administrator, po wysłuchaniu zeznających, rozważywszy wcześniejszy i późniejszy kontrakt i [biorąc pod uwagę] posłuszeństwo pozwanego, wezwawszy winnego, zobowiązał go do ukończenia dzieła we Włocławku na koszt Bielskiego, tak jak obiecuje, pod karą ekskomuniki. Tym samym w okólnikach i żadnych innych ogłoszeniach nie należy ogłaszać przeciwko niemu wezwań i wtrącać go do więzienia. Na dobrą sprawę nie wiadomo do końca, czy budowa rzeczonego instrumentu została sfinalizowana. Pewne jest natomiast, że nie zachowały się żadne relikty owego XVII-wiecznego pozytywu.

Pierwsza pewna informacja o organach pochodzi z 1791 r., kiedy to odnotowano pożyczenie takowych z kościoła św. Witalisa. Instrument ten z czasem ustąpił miejsca nowemu, wybudowanemu przez nieznaną firmę pomiędzy 1823 a 1825 r., którego powstanie tak opisuje klasztorna kronika: W ciągu ostatnich lat, biorąc pod uwagę trudności ze strony wykonawców i znaczną sumę, wybudowane zostały nowe organy w naszym kościele na chwałę Bożą i ozdobę kultu Bożego. Instrument ten był naprawiany w 1891 r., natomiast już w 1900 r. Jan Szrejbert, miejscowy rzemieślnik, otrzymał zamówienie na budowę nowych, 10-głosowych organów, które to ulokowane zostały za dotychczasowym prospektem z lat 20. XIX w. W dniu 4 kwietnia 1918 r. zarekwirowano cynowe piszczałki prospektowe. Po wojnie w ich miejsce wstawiono nowe, wykonane z blachy cynkowej, dostarczone zapewne przez firmę Dominika Biernackiego z Włocławka. W latach 1977-1978 miejscowy zakład Zygmunta Pietrzaka zbudował nowy instrument. Zachowano wówczas dawny prospekt, który stał się centralną częścią nowej zewnętrznej struktury organów. Po bokach chóru muzycznego ustawiono bowiem dwie szafy organowe osłonięte niearchitektonicznymi segmentami piszczałkowymi. Poświęcenia nowo powstałego instrumentu dokonał bp Jan Zaręba dnia 28 maja 1978 r.

Prospekt organowy w części zabytkowej (centralnej) architektoniczny, klasycystyczny, jednosekcyjny, pięcioosiowy. Osadzony na cokole zwieńczonym gzymsem. Złożony z trzech wieżyczek przedzielonych polami wewnętrznymi oraz wąskich aneksów skrajnych, zapewne dodanych wtórnie, pozbawionych pól piszczałkowych. Wieżyczka centralna wyższa od bocznych, o płaskim konturze. Wieżyczki boczne występujące nieznacznymi, kątowymi ryzalitami. Poszczególne segmenty prospektu zwieńczone odcinkami belkowania z wyjątkiem wieżyczki centralnej zwieńczonej gzymsem, na którym cokół z Okiem Opatrzności w promienistej glorii. Nad wieżyczkami bocznymi stylizowane wazony. Nad polami wewnętrznymi wolutowe spływy. W polach piszczałkowych uproszczone kotarki. Prospekt malowany na kolor ciemnobrązowy, detal snycerski złocony.

Zakres manuałów: C-h³. Zakres pedału: C-f¹.