Poznań

Bazylika kolegiacka św. Stanisława BM parafii Matki Bożej Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny (Fara)

Prospekt

I. FARA POZNAŃSKA

Historia Fary związana jest z jezuitami, którzy przybyli do Poznania w 1570 roku. Początkowo sprawowali oni pieczę nad średniowiecznym kościołem św. Stanisława, jednak w następnym stuleciu podjęli decyzję o wzniesieniu nowej świątyni. Kamień węgielny pod jej budowę położono w 1651 roku. Z początku pracami kierował Thomas Poncino de Goricia z Lugano. Architekt ten nie uwzględnił jednak niestabilnego gruntu, przez co doprowadził do katastrofy budowlanej. W 1678 roku zastąpił go Bartłomiej Nataniel Wąsowski, rektor kolegium jezuickiego, a zarazem teoretyk architektury. Dziesięć lat po śmierci B. N. Wąsowskiego (w 1697 roku) kierownictwo budowy przejął Jan Cantenazzi. Prace wykończeniowe trwały do połowy XVIII wieku. Kościół otrzymał kształt trójnawowej bazyliki z transeptem i emporami nad nawami bocznymi. Aktualnie obiekt ten uchodzi za jedyny przykład dojrzałego baroku rzymskiego na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. W 1773 roku zakon jezuitów uległ skasowaniu, zaś pojezuicka świątynia rok później stała się spadkobiercą dawnej kolegiaty św. Marii Magdaleny, fundowanej zapewne w 1253 roku i będącej ongiś główną świątynią miasta. Kolegiata ta, niszczona i zdewastowana, została ostatecznie rozebrana w 1802 roku. Na mocy decyzji biskupiej w 1798 roku dawny kościół jezuitów przejął funkcje parafialne, otrzymując popularne miano Fary.

II. ORGANY NIEISTNIEJĄCE

Nie zachowały się bliższe informacje na temat dawnego instrumentu farnego. Wiadomo jedynie, że był on znacznie mniejszy od obecnych organów. Wykazywał również stosunkowo dużą awaryjność, co z kolei owocowało przeprowadzaniem częstych napraw. Organy te, utożsamiane niekiedy z pozytywem, przetrwały zapewne do drugiej połowy XIX wieku, kiedy to zastąpiono je istniejącym instrumentem.

III. ORGANY ISTNIEJĄCE

III. 1. Okoliczności powstania

W drugiej połowie XIX wieku zrodziła się idea wyposażenia kościoła w nowe, okazałe organy. Do otwartego konkursu na ich budowę przystąpiły następujące firmy organmistrzowskie: Friedricha Ladegasta, Józefa Gryszkiewicza oraz Sauer i Walcker. Istnieje hipoteza, że kandydaturę F. Ladegasta zgłosił jego uczeń, Matthias Kraska, który sam był twórcą organów w poznańskim kościele św. Marcina. Ostatecznie konkurs wygrał właśnie F. Ladegast.

III. 2. Budowa

Kontrakt na budowę instrumentu podpisano dnia 25 maja 1872 roku, zaś koszty jego powstania wyceniono na 24 000 marek; połowę tej kwoty, a mianowicie 4 000 talarów, podarowała anonimowa „parafianka tuteysza”, która osobiście doglądała postępów w budowie. Legenda głosi, że jej duch zawsze pojawia się w świątyni przy okazji podejmowania prac organmistrzowskich. W ten sposób tajemnicza ofiarodawczyni zdaje się opiekować organami, na które wyłożyła zawrotną (jak na owe czasy) sumę pieniędzy. W 1875 roku powstała szafa organowa wraz z neoregencyjnym prospektem, dziełem poznańskiego snycerza Józefa Zeylanda, który przy wykonywaniu obudowy kierował się wskazaniami F. Ladegasta. Ukończony instrument został oddany do użytku w dniu 28 lipca 1876 roku. Dnia 12 września tegoż roku stanowisko pierwszego organisty powierzono Bolesławowi Dembińskiemu, postaci znanej w poznańskim środowisku muzycznym.

III. 3. Osoba twórcy

Twórca poznańskiego instrumentu, Friedrich Ladegast żył w latach: 1818-1905. Wspólnie z synem Oskarem prowadził znany zakład organmistrzowski w Weissenfels (Saksonia). W ciągu swego życia zbudował 156 zinwentaryzowanych instrumentów, przy czym lista jego prac jest wciąż otwarta. F. Ladegast zasłynął, jako twórca znakomitych organów różnej wielkości, jednakże najbardziej znane są jego dzieła o charakterze monumentalnym, takie jak instrumenty w Marseburgu, Schwerinie, Lipsku, czy Wiedniu. Można spotkać się z opinią, że organmistrz chętnie podejmował się tych prac, które były dla niego wyzwaniem. Po wybudowaniu organów w Farze nie zerwał swoich kontaktów z Wielkopolską, bowiem kilka lat później wygrał następny przetarg – tym razem na wykonanie mniejszego instrumentu dla kościoła parafialnego w podpoznańskiej Głuszynie.

III. 4. Historia

O nowe organy farne dbano początkowo bardzo pieczołowicie. Były one regularnie strojone, natomiast ich wnętrze czyszczono co siedem lat. Pewną ingerencją w aparat brzmienia była wymiana oryginalnych piszczałek głosu Gamba 8’ na nowe, sprowadzone z warsztatu Franza Tomińskiego. Pod koniec lipca 1917 roku piszczałki prospektowe zaanektowano na cele wojenne. Przed ich wymontowaniem organmistrz Albert Polcyn wykonał szkic prospektu, który jest zbieżny z oryginalnym, XIX-wiecznym rysunkiem zachowanym w Weissenfels i przechowywanym w tamtejszym muzeum F. Ladegasta. Instrument pozbawiony piszczałek frontowych funkcjonował do 1927 roku, kiedy to uzupełnił je wspomniany A. Polcyn. Rok później (w 1928 roku) przeprowadzono elektryfikację organów. Następne sześćdziesiąt trzy lata to okres, w którym stan techniczny instrumentu uległ znacznemu pogorszeniu na skutek niedostatecznej dbałości o ten cenny obiekt. W 1990 roku podjęto starania o uratowanie organów. Na szczęście ratunek przyszedł w porę, choć niemalże w ostatnim momencie. Zaczęły się odbywać koncerty organowe i kameralne, z których dochód przeznaczony był na remont instrumentu. Inicjatorami tych recitali byli: Grzegorz Celiński, organista farny od 1987 roku, a także obecna organistka Elżbieta Karolak, profesor Akademii Muzycznej w Poznaniu. Na wiosnę 2000 roku Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej przyznała dotację, która wespół ze środkami własnymi pozwoliła na podjęcie prac rewaloryzacyjnych. Przeprowadzony wówczas przetarg wyłonił dwóch wykonawców remontu, a mianowicie firmy organmistrzowskie: Alexandra Schuke z Poczdamu (Niemcy) i Marka Cepki z Popowa koło Wronek (Polska), które na przełomie maja i czerwca 2000 roku przystąpiły do pracy.

III. 5. Remont w latach: 2000-2001

III. 5a. Stan przed remontem

W przeprowadzonej ekspertyzie stan organów określony został, jako zły, jednak umożliwiający codzienną grę. Zwrócono równocześnie uwagę na następujące problemy:

- silne zabrudzenie,
- ślady bytności i aktywności drewnojadów,
- niewyrównane brzmienie,
- wadliwe działanie traktury,
- niefunkcjonowanie głosów: Untersatz 32’ i Prinzipal 16’ w sekcji pedału,
- ubytki w piszczałkach głosów językowych przelotowych,
- nieszczelności kanałów powietrznych,
- fatalny stan miecha głównego,
- zużyta dmuchawa elektryczna,
- próby niefachowych napraw.

III. 5b. Prace remontowe

W obliczu złego stanu instrumentu w połowie 2000 roku podjęto jego gruntowny remont wraz z częściową rekonstrukcją. Organy zostały zdemontowane, zaś ich elementy przewieziono do dwóch warsztatów organmistrzowskich, a mianowicie: do Popowa koło Wronek (piszczałki drewniane, miechy, wiatrownice) i do Poczdamu (piszczałki metalowe, elementy traktury, mechanizm tremulantu). Tymczasem w kościele rozpoczęła się kompleksowa renowacja tylnego przęsła nawy głównej wraz z emporą chóru muzycznego. 

Zakres prac prowadzonych przez firmę M. Cepki (warsztat w Popowie koło Wronek – Polska):

- renowacja wszystkich wiatrownic (dziesięć sztuk),
- uszczelnienie zniszczonych szpuntów w kancelach tonowych (wklejenie dębowych klinów),
- uszczelnienie otwartych fug (zaklejenie na gorąco),
- wymiana skórzanego pokrycia na wentylach tonowych, zasuwach i deskach zamykających wiatrownice,
- sporządzenie nie istniejących wcześniej filcowych uszczelnień przy piszczałkach,
- zabezpieczenie spodów wiatrownic przed pękaniem (wykonanie nacięć),
- rekonstrukcja miecha głównego,
- remont miecha pomocniczego (z otworami dla sperrwentyli manuałowych),
- przebudowa systemu kanałów powietrznych wraz z ich oczyszczeniem, pomalowaniem i wprowadzeniem nowego oskórowania,
- zamontowanie samoregulującego wentyla dławiącego i około trzymetrowego kanału łączącego miech główny z dmuchawą elektryczną (komunikacja przez otwór w ścianie),
- montaż urządzenia zasysającego powietrze (dla dmuchawy elektrycznej) z wnętrza kościoła,
- odnowienie piszczałek drewnianych (zachowanie możliwie największego procentu substancji zabytkowej, uzupełnienie ubytków, dezynsekcja),
- renowacja ławki organistowskiej,
- modernizacja systemu chodników i drabin wewnątrz szafy organowej.

Wspomniana rekonstrukcja miecha głównego wymaga szerszego i dokładniejszego omówienia. Otóż, podczas prac przygotowawczych stwierdzono, że pierwotnie mieścił się on częściowo w obrębie szafy organowej, zaś jego obecna lokalizacja (poza obudową) jest efektem przebudowy, podczas której zamontowano również dodatkowy, mniejszy miech, mający przeciwdziałać nieuniknionym stratom powietrza. Podczas remontu w latach: 2000-2001, zrekonstruowano konstrukcję miecha głównego, który ponownie znalazł się częściowo w szafie organowej. Zlikwidowano równocześnie nieoryginalny miech dodatkowy. Główny miech został na nowo sklejony, oskórowany i osłonięty drewnianą skrzynią dostosowaną do wyglądu obudowy instrumentu.

Zakres prac prowadzonych przez firmę A. Schuke (warsztat w Poczdamie – Niemcy):

1) Remont promieniście ułożonej mechaniki tonowej wszystkich klawiatur:

- rozmontowanie rozdzielaczy kątowych,
- wyjęcie kątowników,
- usunięcie śladów korozji i starych oskórowań,
- wycentrowanie i oskórowanie nawierceń na osiach,
- montaż nowych osi w rozdzielaczach kątowych,
- rekonstrukcja rozdzielaczy kątowych zniszczonych przez drewnojady,
- oczyszczenie i nagwintowanie osi metalowych wraz z uzupełnieniem ubytków,
- wyposażenie osi w nowe nakładki skórzane o średnicy 10 mm,
- odtworzenie uszkodzonych drewnianych łożysk według zachowanych oryginałów,
- borowanie i zamknięcie dyblami nawierceń w kątownikach,
- pokrycie wszystkich osi metalowych warstwą fosforobrązu o grubości 3,5 mm celem uniknięcia korozji,
- rekonstrukcja zniszczonych abstraktów,
- odnowienie drutów i okładzin skórzanych,
- grafitowanie powierzchni tarcia w listwach grzebieniowych,
- renowacja bolców mechanicznych oraz zaopatrzenie ich w nowe osie metalowe i założenie nowych, skórzanych muterek,
- zastąpienie sztyftów na osiach nowymi, mosiężnymi o grubości 1,8 mm,
- zaklejenie na gorąco i uszczelnienie rys w mocowaniu wałków skrętnych sekcji pedału,
- wyborowanie nowych, większych otworów (4 mm) w wybitych łożyskach i zaopatrzenie ich w odpowiednie sztyfty,
- przetestowanie wszystkich ramion (podklejenie w koniecznych przypadkach);

2) Remont traktury gry sekcji I manuału (dźwigni Barkera):

- całkowity demontaż i gruntowne czyszczenie,
- uzupełnienie ubytków w oskórowaniach na powierzchni mieszków (bez całkowitej wymiany pokrycia),
- renowacja i dopasowanie poszczególnych elementów,
- rekonstrukcja zniszczonych części,
- odnowienie nagwintowanych drutów,
- wymiana skórzanych nakładek;

3) Remont traktury rejestrów:

- gruntowna renowacja,
- podklejenie i uzupełnienie cięgieł rejestrowych,
- zabejcowanie, pokrycie szelakiem i wypolerowanie zniszczonych manubriów,
- uzupełnienie ubytków, pokrycie zarysowań i wypolerowanie prowadnic rejestrowych;

4) Remont stołu gry:

- odnowienie pulpitu nutowego,
- zastąpienie zniszczonych tabliczek porcelanowych nowymi,
- usunięcie rdzy z metalowych kątowników oraz zabezpieczenie ich powierzchni za pomocą wosku ochronnego,
- zasklepienie miejsc wybitego borowania,
- demontaż i czyszczenie klawiszy manuałowych wraz z usunięciem okładzin z tworzywa sztucznego,
- pokrycie manuałowych klawiszy diatonicznych okładzinami z kości wołu południowoamerykańskiego,
- zastąpienie dotychczasowych kloców oraz dźwigni nowymi, wykonanymi z drewna bukowego,
- wprowadzenie nowego oskórowania we wszystkich otworach i listwach grzebieniowych,
- wymiana wyścieleń filcowych;

5) Remont urządzeń dodatkowych:

- naprawa sperrwentyli dla trzech klawiatur manuałowych (nowe oskórowanie, odrestaurowanie mechanicznych połączeń ze stołem gry, rekonstrukcja brakujących elementów),
- odtworzenie niedostatecznie zachowanego tremulantu według konkretnego wzorca, jakim były organy F. Ladegasta w Schwerinie,
- rekonstrukcja mechanizmu żaluzji uszkodzonej uprzednio poprzez demontaż przednich prowadnic,
- wprowadzenie nowych uszczelnień dla żaluzji i współpracujących z nią klap,
- zabezpieczenie zachowanych elementów dzwonka kalikanckiego (bez przywrócenia mu pełnej sprawności).

Poza wymienionymi pracami przeprowadzono rekonstrukcję głosów językowych swobodnie wibrujących oraz głosu Gamba 8’ z sekcji I manuału. Przywrócono również pierwotną wysokość stroju, a także zamontowano nowe piszczałki prospektowe, wykonane ze szlachetnej cyny angielskiej.

III. 5c. Montaż po remoncie

Późną wiosną 2001 roku rozpoczęto montowanie organów na odnowionej emporze chóru muzycznego. Pod koniec sierpnia tegoż roku zaczęły odbywać się koncerty wykonywane na niekompletnym jeszcze instrumencie. Odbiór prac remontowych nastąpił dnia 11 października 2001 roku, natomiast pierwszy koncert na odnowionych organach wykonał prof. Wolfgang Zerer w dniu 13 listopada. Recital ten był dedykowany mieszkańcom Poznania, którzy dzięki swej ofiarności przyczynili się do uratowania niezwykle cennego instrumentu F. Ladegasta. Warto wspomnieć, że na początku obecnego stulecia strojenie organów przeprowadzał Mathias Schuke.

III. 6. Charakterystyka instrumentu

III. 6a. Dane techniczne:

1) Traktura gry mechaniczna (traktura gry I manuału wspomagana mechaniczno-pneumatyczną dźwignią Barkera pracującą pod ciśnieniem 85 mm WS);
2) Traktura rejestrów mechaniczna;
3) Dziesięć wiatrownic klapowo-zasuwowych:

- manuał I (Hauptwerk) – 2 wiatrownice (1880 x 1360 mm),
- manuał II (Oberwerk) – 2 wiatrownice (1750 x 1130 mm),
- manuał III (Schwellwerk) – 2 wiatrownice (1640 x 980 mm),
- pedał (część przednia) – 2 wiatrownice (1750 x 1320 mm),
- pedał (część tylna) – 2 wiatrownice (2600 x 340 mm);

4) Stół gry wbudowany centralnie w cokół szafy organowej;
5) Skala manuałów: C-f³;
6) Skala pedału: C-d¹;
7) Ciśnienie powietrza na głównym miechu: 75 mm WS;
8) Wysokość stroju: a1=440 Hz przy temperaturze 18 stopni Celsjusza;
9) Stop oryginalnych piszczałek metalowych: 98% cyny z domieszką ołowiu, antymonu, bizmutu, srebra i arsenu.

III. 6b. Prospekt organowy

Prospekt organowy neoregencyjny, architektoniczny, jednosekcyjny, siedmioosiowy. Osadzony na cokole ożywionym płycinami i zwieńczonym gzymsem. Złożony z czterech płaskich pól piszczałkowych przedzielonych wyższymi segmentami w formie delikatnie wypukłych wieżyczek. Wieżyczka centralna dwukondygnacyjna, flankowana dwukondygnacyjnymi polami. Pozostałe segmenty jednokondygnacyjne. Wszystkie człony ujęte w obramienia ramowe. Wieżyczki boczne ujęte lizenami ze zwisami kampanulowymi, wsparte na konsolach. Wieżyczka centralna z wyodrębnioną sekcją quasi-pozytywu w dolnej kondygnacji, wsparta na ornamentalnej konsoli. Pola piszczałkowe we wszystkich segmentach z wyjątkiem wież bocznych w formie półkolistych arkad. Pola piszczałkowe w wieżach bocznych prostokątne. Wieżyczki boczne po stronie zewnętrznej ujęte stylizowanymi spływami z pełnoplastycznymi figurami muzykujących aniołków po bokach. Wieżyczka centralna zwieńczona półkoliście zarysowanym gzymsem. W zwieńczeniu wieżyczek bocznych odcinki belkowania i ramiona przerwanego przyczółka. Na wieżyczkach pełnoplastyczne rzeźby muzykujących aniołów: centralna na cokole ponad gzymsem i boczne na ramionach przyczółka. Kotarki: w górnej kondygnacji wieżyczki centralnej i w dolnych kondygnacjach sąsiadujących z nią segmentów – w formie lambrekinu, w wieżach bocznych – ażurowe z motywem kratownicy, pozostałe – złożone z półkoliście zarysowanej dekoracji ornamentalnej. Prospekt flankowany uszakami z motywami kratownicy i wolut. Prospekt malowany na kolor jasnobrązowy. Detal snycerski złocony.