Święta Lipka

Kościół OO. Jezuitów

Prospekt

Budowę pierwotnych organów rozpoczęto podpisaniem umowy, zawartej 13 stycznia 1719 roku między superiorem klasztoru jezuitów o. Grzegorzem Engellem a organmistrzem J. Mosengelem. Według umowy miał to być nieduży instrument o 2 manuałach bez pedału. Dyspozycja według założeń barokowych miała wyglądać następująco:

Jak wynika z umowy organy miały posiadać cztery miechy klinowe i krótką oktawę w manuale. Koszt budowy instrumentu miał wynosić 4200 guldenów i 30 groszy. W trakcie prac nad organami prowadzono równocześnie ozdabianie wnętrza kościoła, lecz mimo to, superior Engell zdecydował się na powiększenie instrumentu. Przebudowano i ozdobiono figurami prospekt oraz wykonano zespół pozytywu na balustradzie chóru o następującej dyspozycji:

Koszt przebudowy prospektu i wykonania pozytywu ustalono na sumę 750 florenów. W końcowej fazie, prawdopodobnie pod wpływem sugestii ze strony samego organmistrza zdecydowano się na budowę pedału o następującej dyspozycji:

Koszt wykonania pedału wyniósł 985 guldenów i 15 groszy. Organy po zakończeniu prac budziły zrozumiały podziw i wykonane były tak dobrze, że przez okres 175 lat nie wymagały poważniejszych remontów. Ostatecznie (w roku 1721) dysponowały trzema manuałami, pedałem oraz dyspozycją 40 głosów. Organy posiadały trakturę mechaniczną. Bogato zdobiony prospekt jest także dziełem Mosengela. Jego złocenie prospektu przeprowadził Krzysztof Czaczkowski z Reszla za kwotę 100 guldenów.

W 1905 roku generalny remont instrumentu zlecono firmie Brunona Goebla z Królewca, który kompletnie przebudował organy. Usunięto stary mechaniczny zespół a na jego miejsce zainstalowano pneumatyczny. Wiatrownice typu upustowego (typowe dla firmy Goebel) wykonano z drewna dębowego i sosnowego a dyspozycję zredukowano do 2 manuałów według założeń romantycznych. Zespół I manuału podzielony został na dwie osobne wiatrownice, z których mniejsza została umieszczona w szafie pozytywu. Po przebudowie Goebla organy świętolipskie całkowicie zatraciły dawny barkowy koloryt. W 1970 roku z inicjatywy ks. Józefa Sianki sporządzono dokunentację historyczno-konserwatorską organów świętolipskich, w której zawarto sugestie przebudowy instrumentu. Biorąc pod uwagę dobry stan wiatrownic i fakt, że w ówczesnym okresie krajowe formy organmistrzowskie nie były jeszcze nastawione na budowę instrumentów mechanicznych, zasugerowano zastosowanie traktury elektropneumatycznej, dobudowę III manuału i przywrócenie dawnej barkowej dyspozycji. Niestety, sugestie nie doczekały się jak dotąd realizacji. Wydaje się, że przy obecnych możliwościach firm organmistrzowskich najlepszym rozwiązaniem byłoby zrekonstruowanie mechanicznego instrumentu. Problem jednak w tym, że obecne przepisy konserwatorskie uniemożliwiają likwidację obecnego systemu pneumatycznego. Wszystkie organy zbudowane przed 1939 rokiem, nawet pneumatyczne, objęte są ścisła ochroną konserwatorską. Organy świętolipskie w obecnym kształcie, niezależnie od tego, że przebudowane i nieoryginalne, są już zabytkiem sztuki organmistrzowskiej. Trudno zatem oczekiwać, by w barokowej szafie ze wspaniałym prospektem znów brzmiał mechaniczny instrument.

Typ wiatrownic: stożkowe z podziałem na stronę C i Cs. Zakres wiatrownic: manuały C-f³, pedał C-d¹. Wiatrownica manaułu II przedłużona o 12 dźwięków (ze względu na połączenia superoktawowe).