Olsztyn

Katedra Św. Jakuba Starszego (organy wielkie)

Pierwotne organy katedry olsztyńskiej zostały zbudowane w epoce baroku. Miały 28 głosów, 2 manuały i pedał a zbudowane były na dość małej emporze chórowej. Nazwiska budowniczego nie da się dzisiaj ustalić. W 1865 roku w aktach wizytacyjnych zapisano, że: stan organów przynosi ujmę kościołowi. Budowę nowego instrumentu powierzono warsztatowi Maxa Terletzkiego. Jak wynika z zachowanego w archiwum katedralnym protokołu, organy rozebrano w 1866 roku. Ich dyspozycja, spisana z autopsji przez organmistrza Terletzkiego, przedstawiała się następująco:

Były to organy o mechanicznej trakturze i wiatrownicach klapowych z zasuwami rejestrowymi. Organmistrz Terletzki planując budowę całkowicie nowych organów zrezygnował z wykorzystania elementów starego instrumentu, ponieważ w założeniu projektowym nowe organy miały mieć trakturę pneumatyczną. Stare organy w całości przekazano do Zamku Olsztyńskiego, gdzie oczekiwał na nabywcę. Ponieważ w tym samym czasie Max Terletzki zainstalował bardzo podobne mechaniczne organy w kościele odpustowym św. Floriana w Głotowie, powstała hipoteza o tożsamości tego instrumentu ze zdemontowanymi starymi organami katedralnymi. Niestety, nie da się bliżej ustalić, na ile jest to hipoteza prawdziwa.

Max Terletzki wybudował w międzyczasie również inne, małe organy o 2 manuałach i pedale oraz 11 głosach i mechanicznej trakturze, ustawione w olsztyńskiej katedrze nad zakrystią w pobliżu ołtarza.

Nowe organy duże zbudowano na wzniesionej przez warsztat Lorkowskich z Gietrzwałdu nowej, większej emporze chórowej. Instrument miał 36 głosów, 3 manuały i pedał oraz, wbrew pierwotnym założeniom, mechaniczną trakturę, lecz wiatrownice stożkowe. Szafa organowa w neogotyckim stylu wykonana była również przez warsztat stolarski Lorkowskich i zachowała się do dnia dzisiejszego. Szafa kontuarowa wbudowana była w cokół pod prospektem. Budowę instrumentu zakończono około 1872 roku.
W początkach 1945 roku Olsztyn zajęły wojska sowieckie, które w katedrze urządziły szpital wojskowy. Dla ogrzania wnętrza spalono w ogniskach szereg elementów wyposażenia i część drewnianych piszczałek zarówno z organów dużych jak i małych. W 1948 roku firma Biernacki z Warszawy przywróciła oba instrumenty do użytku uzupełniając brakujące głosy wykonanymi naprędce piszczałkami drewnianymi. Głosy metalowe uzupełniono piszczałkami cynkowymi, które w znacznej części odbiegały charakterem brzmienia od pozostałych.
Stan organów dużych z biegiem czasu coraz bardzie się pogarszał. Większość elementów była poważnie zaatakowana przez drewnojady. Traktura działała bardzo ciężko. Ówczesny proboszcz parafii katedralnej ks. Tadeusz Borkowski zlecił w 1976 roku firmie Truszczyński z Warszawy przeprowadzenie generalnego remontu dużych organów. Odnowa poszła w kierunku przebudowy, w wyniku której stara mechaniczna traktura została usunięta na rzecz modnego wówczas systemu elektropneumatycznego. Firma Truszczyński przebudowała wiatrownice Terletzkiego oraz wykonała nowe wiatrownice stożkowe, a także elektromagnetyczny wolnostojący kontuar o przestarzałej konstrukcji, na płaskich stykach analogowych central telefonicznych. Miejsce dawnej szafy kontuarowej wypełniono płytą drewnianą. Konsultantem i projektodawcą dyspozycji był prof. Feliks Rączkowski z Warszawy. W wolumenie dźwiękowym wykorzystano część starych głosów z organów Terletzkiego oraz dobudowano nowe, rozszerzając dyspozycję do 42 głosów i nadano jej charakter uniwersalny. Równocześnie usunięto wstawione przez Biernackiego po wojnie głosy cynkowe. Przebudowę zakończono w 1978 roku. Komisja diecezjalna wysuwała wówczas szereg zastrzeżeń, ponieważ organy wykazywały wiele wad. Ujawniono m.in., że instrument wykonano typową dla polskich firm z tego okresu metodą oszczędnościową i dla zmniejszenia zużycia materiału nowe wiatrownice miały zbyt niskie kanały rejestrowe. Skutkiem tego pojawiało się rozrzedzenie powietrza i niepożądany efekt „siadania” brzmienia w tutti. Ostatecznie po częściowym usunięciu wad dokonano jednak odbioru instrumentu, prof. Rączkowski zagrał koncert i sprawę zamknięto.
W 1989 roku organmistrz Andrzej Kowalewski z Braniewa wymienił w trakturze zainstalowany przez Truszczyńskiego prostownik elektryczny z transformatorem, który w tak dużym instrumencie miał za małą moc. Organmistrz ponadto odnalazł na strychu katedry kompletne głowice z językami pedałowego puzonu z organów Terletzkiego, usunięte przez Truszczyńskiego. Ponieważ nowy puzon Truszczyńskiego nie miał skórkowania w rynienkach – brzmiał ordynarnie. Na próbę wstawiono w pedale do tonu F starą głowicę Terletzkiego i okazało się, że brzmi znacznie lepiej. Ostatecznie zadecydowano o wymianie reszty głowic i aktualnie w pedale organów dużych znajduje się stary puzon z niezaprzeczalną korzyścią dla brzmienia.

Obecnie duże organy katedralne są instrumentem elektropneumatycznym o 40 głosach realnych i 2 transmisjach. Skala manuałów: C-a³; skala pedału: C-f¹. Żaluzje III manuału otwierane elektropneumatycznie. Klawiatura pedałowa radialna.

Po odbiorze organów, występem prof. Feliksa Rączkowskiego w 1978 zainaugurowano w katedrze olsztyńskiej w okresie wakacyjnym cykl recitali organowych, które z biegiem czasu stały się coroczną imprezą artystyczną pod nazwą: Katedralne Koncerty Organowe. Od lipca 2001 roku koncerty katedralne zostały włączone w cykl imprez pod nazwą Olsztyńskie Lato Artystyczne, którego głównym organizatorem jest Miejski Dom Kultury w Olsztynie. W 2003 roku obchodzono jubileusz 25-lecia katedralnych koncertów.