Książ Wielki

Kościół Św. Wojciecha Biskupa i Męczennika

ORGANY NIEZACHOWANE

Organy sprzed 1558 roku
Monografista kościoła parafialnego w Książu Wielkim - Eugeniusz Madejski - domniema o istnieniu organów, usuniętych z wnętrza podczas przejęcia świątyni przez kalwinów, którzy nie tolerowali żadnych ołtarzy, obrazów i rzeźb - w tym również wszelakich instrumentów muzycznych. Niestety, nie udało mi się dotrzeć do bliższych informacji na temat wspomnianego obiektu.

Organy sprzed 1601 roku
W aktach sporządzonych podczas wizytacji, przeprowadzonej w 1579 roku, zanotowano, iż ...organista posiadał jakąś część ziemi na Głogowianach, przy gruntach plebańskich... Jest to wprawdzie informacja pośrednia, niemniej jednak na jej podstawie można wysnuć wielce prawdopodobną hipotezę na temat istnienia nieznanego bliżej instrumentu.

Organy z 1601 roku
Informacja o dacie budowy obiektu widniała pod balustradą chóru (informuje o tym Eugeniusz Madejski). Ks. Jan Wiśniewski datuje organy na rok 1600, natomiast KZSP, Piotr Rosiński i Ewa Smulikowska - błędnie sytuują fakt powstania instrumentu około roku 1682. Pierwsza informacja o organach, potwierdzona wiarygodnymi dokumentami, pochodzi z inwentarza, opracowanego przy okazji wizytacji z 1783 roku, dokonanej przez kanonika sandomierskiego - Jacka Kochańskiego: ...Nad tą kruchtą - izdebka z oknem małym bez szkła, z kratą żelazną, do którey drzwi z churu małe na zawiasach z wrzeciądzem, a w niej - miechy od Organ [...] Chur murowany, na czterech filarach kamiennych wsparty, cały odmalowany, na którym - Organ o głosach 12, z pedałem y bębnem, niebiesko malowany, w rzeźbie wyzłacany, y Pozytew o głosach 7... Następna wzmianka o organach pochodzi z 1834 roku: ...Nad wielkimi drzwiami iest chur murowany na słupach kamiennych, z galeryą drewnianą malowaną i rzeźbą snycerską ozdobiony, nad którym z dołu iest pozytyw o siedmiu głosach na froncie stojący, tudzież w wyższej strukturze tegoż churu znajdują się organy pięknej struktury o głosach dziewięciu, pobok którego iest rozwleczony pedał z trzech głosów złożony, w którym Mixtura częściowo zdezelowana, częścią całkiem brakująca od czasu niepamiętnego. Cały ten organ - tak pozytywum manuału i pedału - ma pięknej roboty cynowe piszczałki na frontach stojąca, tylne zaś - częścią drewniane w głosach całych, częścią ołowiane. Organ ten ma sześć miechów zdezelowanych i nowej reparacyi potrzebujących. Z lewej strony kościoła są schody okrągłe, do góry prowadzące. Kolejny inwentarz, spisany w 1854 roku, zawiera wiadomości bardzo zbliżone do tych zawartych w poprzednim opisie: ...Nad wielkimi drzwiami jest chór murowany na słupach kamiennych, sklepiony, z galeryą drewnianą, malowaną, i rzeźbą snycerską ozdobiony, którem z dołu jest pozytew na froncie stojący, tudzież w wyższej strukturze tegoż chóru znajdują się organy: frontowe piszczałki są cynowe, reszta zaś - drewniane, częścią ołowiane. Organ ten ma sześć miechów zdezelowanych i koniecznej reparacyi potrzebujących. Na chór są wschody okrągłe... Podobne opisy chóru muzycznego wraz z organami pochodzą z 1883 i 1895 roku. Według inwentarza z 1883 roku ogólny stan organów znacznie się pogorszył, a instrument główny przestał funkcjonować. Ostatnia, bardzo lakoniczna wzmianka na temat interesującego nas obiektu zawarta została w inwentarzu z 1906 roku: ...Chór na kamiennych filarach, na którem znajduje się duży organ i mały pozytyw... Na postawie unikatowej, czarno-białej fotografii, wykonanej przez niejakiego A. Badziana w latach dwudziestych ubiegłego stulecia, udało się opracować wyczerpujący opis architektoniczny barokowego prospektu organów z 1601 roku:
Chór muzyczny - na trzech łukach odcinkowych, wsparty na kolumnach o jońskich kapitelach oraz na bocznych ścianach nawy głównej. Prospekt barokowy; o cechach północnych. Architektoniczny; zdobiony dekoracją snycerską; malowany; złocony. Trzysekcyjny: złożony z sekcji głównej, pozytywu wbudowanego w parapet chóru muzycznego oraz dwu potężnych wież sekcji pedału. Jednokondygnacyjny; siedmioosiowy. Wieżyczka basowa sekcji środkowej - umieszczona osiowo, występująca półkolistym ryzalitem na konsoli. Na osiach skrajnych - prostokątne człony skrzydłowe, oddzielone od wieżyczki wąskimi polami - również w kształcie prostokąta. Wieże pedałowe - wysunięte półkolistymi ryzalitami na konsolach. Pozytyw - trój-wieżyczkowy, wsparty na konsolach, o wieżyczce środkowej wysuniętej kątowo i wieżyczkach bocznych, nieco niższych, nawiązujących kształtem do wież pedałowych. Wszystkie człony prospektu - ujęte w obramienia lizenowo-ramowe, zwieńczone odcinkami, zredukowanego, przełamującego się belkowania z wydatnymi, skośnie profilowanymi gzymsami. Wieże pedałowe i wieżyczka sekcji głównej - zwieńczone kartuszami. Na wieżach pedałowych - spływy. Uszy po zewnętrznej stronie wież pedałowych i pozytywu, girlandy oraz kotarki - splecione ze stylizowanych liści akantu. Spływy - o motywach muszlowo-kwiatowych. Pod pozytywem - kartusz z datą powstania organów. Wieżyczki pozytywu - zwieńczone rzeźbami na cokolikach. Na wieżyczce środkowej - figura króla Dawida z harfą.

ORGANY OBECNIE ISTNIEJĄCE
Dnia 28 października 1928 roku organmistrz Stefan Krukowski zawarł umowę z ks. Janem Prawdą - proboszczem kościoła w Książu Wielkim, w myśl której Krukowski zobowiązał się do wykonania nowych, 25-głosowych organów o dwu manuałach i pedale, działających w oparciu o trakturę pneumatyczną oraz ulokowanych w obrębie zachowanej, barokowej szafy prospektowej. Ponieważ wykonawca zleconych prac zamierzał wziąć udział w Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu, wystawiając tam jedno ze swych dzieł, postanowiono, iż zabytkowa materia obudowy instrumentu zostanie zdemontowana i tymczasowo ustawiona w pawilonie muzycznym wystawy wraz z nowym mechanizmem brzmieniowym. Podczas demontażu okazało się jednak, że nie nadawała się ona do ponownego scalenia na skutek znacznych uszkodzeń natury biologicznej. Krukowski został więc poniekąd zmuszony do bodowy nowej szafy organowej. Przy pracach snycerskich zatrudniony był rzeźbiarz nazwiskiem Kuczborski. Podjęta próba zdemontowania starego prospektu pociągnęła za sobą ogromne koszty, wskutek czego firma Krukowskiego znalazła się w poważnych trudnościach finansowych. Sprawa rozliczeń pomiędzy organmistrzem a parafią była przedmiotem pertraktacji pomiędzy zainteresowanymi stronami jeszcze w grudniu 1937 roku, a więc prawie dziesięć lat po zawarciu wstępnej umowy. Krukowski zażądał od kościoła w Książu Wielkim sumy 8.876,45 zł, jako dopłaty, czy też wyrównania tytułem budowy nowego instrumentu. Ostatecznie kwestia ta została rozwiązana polubownie: ośrodek duszpasterski zgodził się wypłacić w ciągu dziesięciu dni od daty porozumienia kwotę 4.000 zł, natomiast organmistrz - w zamian za to - zobligował się do uznania ...zawartej umowy w dniu 28.10.1928 za całkowicie wypłaconą... oraz zrzekł się ...wszelkiej pretensji - tak z umowy piśmienniczej [...], jak i ustnej - do ks. Jana Prawdy, a tym samym - i do parafii Książ Wielki... Warto podkreślić, budowa omawianych organów przyczyniła się do wzrostu prestiżu firmy organmistrzowskiej Krukowskich. Posiadały bowiem one wiele nowoczesnych rozwiązań, które spotkały się z powszechnym uznaniem. Za instrument ten firma Stanisław Krukowski i Syn w Piotrkowie Trybunalskim zdobyła Mały Medal Złoty, przyznany przez sąd konkursowy wystawy oraz Medal Srebrny, ufundowany przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu.
Z poznańskiej wystawy organy zostały przewiezione do Książa Wielkiego; wraz ze Stefanem Krukowskim przy budowie obiektu pracował trzyosobowy zespół, którego skład odnaleźć można w tylnej części środkowego kartusza prospektowego przy następujacej inskrypcji:
Ten organ stawiany był przez firmę Krukowskiego w roku 1929 10 listopada, a skończony kompletnie w 1930 roku 3 października.