Kraków

Bazylika Archikatedralna Św. Stanisława i Św. Wacława (Królewska Katedra na Wawelu)

Prospekt

W literaturze dotyczącej dziejów Katedry Krakowskiej spotkać można bezpodstawną informację traktującą o tym, że już w 966 roku wewnątrz świątyni istniały organy. Pewniejsza wzmianka o tego typu instrumencie na dworze Kazimierza Sprawiedliwego (1138-1194) pochodzi z Kroniki ks. Wincentego Kadłubka.

W latach: 1502-1506 organmistrz Stanisław Komorowski zbudował dla Katedry „wielkie organy”, zlokalizowane najprawdopodobniej w nawie głównej. Istnieje przypuszczenie, że w 1511 roku kolejny instrument wykonał Mikołaj de Scharby; mógł być to zatem obiekt znacznie mniejszy, ulokowany w obrębie prezbiterium. W tym miejscu warto nadmienić, iż w „Pontyfikale Erazma Ciołka” – powstałym około 1505 roku – na karcie zatytułowanej „Król na majestacie” widnieje ilustracja, przedstawiająca wnętrze prezbiterium kościoła katedralnego. Po prawej stronie tejże grafiki znajduje się wyobrażenie prospektu organowego, zdobiącego instrument będący przypuszczalnie dziełem wspomnianego już Mikołaja de Scharby. Na cokole mieści się płaski segment prospektowy, wypełniony niewielką ilością piszczałek frontowych, zwieńczony szczytem w formie późnogotyckiego ornamentu. Boki szafy organowej ujmują ruchome skrzydła, ozdobione dekoracją malarską i zaopatrzone w zawiasy. W epoce średniowiecza, a także renesansu organy wyposażano w tego rodzaju zamknięcia, otwierane na ogół tylko podczas gry. Nieznane są dalsze losy tego obiektu.

Wspomniane wcześniej „wielkie organy” Stanisława Komorowskiego, pochodzące z lat: 1502-1506, były reperowane w 1604 roku przez niejakiego Malchera, utożsamianego hipotetycznie z organmistrzem Melchiorem Kuchtą. Na lata: 1720-1727 przypadła przebudowa tegoż instrumentu, prowadzona przez Szymona Krzemyckiego. W latach: 1756-1758 wniesiono wewnątrz świątyni nowy, późnobarokowy chór muzyczny, na którym w 1785 roku powstały organy, zbudowane przez znanego i czynnego w Krakowie organmistrza – Ignacego Ziernickiego. Warto nadmienić, że prace wykończeniowe przy ich prospekcie (zachowanym do chwili obecnej) trwały dłużej, bowiem jego powstanie datuje się na lata: 1785-1788. Z przekazów kronikarskich wiadomo, iż organiści katedralni uznawani byli powszechnie za wybitnych muzyków, co potwierdza chociażby relacja niejakiego Kurpińskiego, napisana w 1819 roku: „…Niech warszawianie pozazdroszczą krakowianom biegłych w swej sztuce organistów…”.

W latach: 1870-1871 remont instrumentu wykonał Ignacy Wojciechowski, natomiast w 1912 roku odbył się „Wielki Zjazd Delegatów Organmistrzowskich w Krakowie”, podczas którego „...zwiedzono fabrykę organu K[azimierza] Żebrowskiego oraz oglądano roboty tejże fabryki około organu na Wawelu...”. Z innych źródeł wiadomo jednak, że K. Żebrowski nie prowadził w Katedrze prac zakrojonych na szerszą skalę. Ten sam organmistrz w 1918 roku stroił instrument.

W latach 30. XX wieku, w obliczu pogarszającego się stanu organów, Kapituła Katedralna podjęła decyzję o ich renowacji. Zasygnalizowano wówczas konieczność zainstalowania nowego silnika wraz z modernizacją instalacji elektrycznej, przy równoczesnym odnowieniu całości obiektu. Ówczesny rządca Katedry, ks. Jan Korzonkiewicz, zwrócił się w 1932 roku do kilku fabryk organów z propozycją złożenia ofert remontu. Oferty nadesłały następujące zakłady: Zakład Budowy Organów Kościelnych Stanisława Toboli z Czyżyn, Fabryka Organów Wacława Biernackiego z Wilna – filia w Warszawie, Zakład Budowy Organów Braci Rieger z Karniowa. Na prośbę ks. J. Korzonkiewicza Szkoła Organistów w Przemyślu wydała opinię, za najlepszymi firmami organmistrzowsko-konserwatorskimi były wówczas w Polsce zakłady: Wacława Biernackiego i Rudolfa Haase, aczkolwiek z perspektywy czasu można polemizować z faworyzowaniem pierwszej z wymienionych firm. W myśl tegoż zaopiniowania, Kapituła podjęła decyzję o zaangażowaniu zakładu W. Biernackiego, który zobowiązał się rozszerzyć dyspozycję dotychczasowych organów o dwa głosy: Trompet 8’ (I manuał) oraz Puzon 16’ (pedał). Koszt tychże prac (obejmujących dodanie nowych piszczałek wraz z wiatrownicami, trakturą oraz montażem włączników rejestrowych w kontuarze) wyniósł 2425 zł. Ponadto cały instrument został wówczas nastrojony. Warto nadmienić, że na prośbę parafii Prądnik Czerwony Kapituła zgodziła się na wydanie starych piszczałek, wyjętych z organów katedralnych podczas omawianego remontu. Niestety, dalsze losy tychże piszczałek w chwili obecnej pozostają nieznane. Wracając do kwestii renowacji instrumentu wawelskiego, należy zaznaczyć, że prace firmy W. Biernacki spotkały się z uznaniem komisji odbierającej odnowione organy w dniu 2 czerwca 1934 roku, wobec czego powierzono temuż zakładowi opiekę nad instrumentem. W myśl tego założenia W. Biernacki zobowiązany był do tego, by dwa razy w roku jego pracownik wyregulował organy oraz – w razie nagłej konieczności – przybył do Krakowa na wezwanie Kapituły. W zamian zarząd Katedry wypłacał wynagrodzenie w wysokości 200 zł opłaty rocznej.

Na początku lat 50. XX stulecia wykonano nową instalację elektryczną do organów, natomiast z 15 sierpnia 1954 roku pochodzi wzmianka o zbieranych wówczas ofiarach przeznaczonych na restaurację obiektu. Stan instrumentu pogarszał się nadal, wobec czego planowano renowację wraz z równoczesną wymianą kontuaru oraz traktury z pneumatycznej na elektryczną. W 1974 roku Michał Grygorowicz przeprowadził modernizację silnika elektrycznego.

Remont organów miał miejsce w 1986 roku, a jego wykonawcą był Adam Kołpanowicz, jednakże jeszcze w tym samym roku w „Acta Actorum” zanotowano, co następuje: „…Po przeprowadzeniu doraźnych napraw organów katedralnych okazała się konieczność zbudowania nowego instrumentu organowego, gdyż obecny, stary i zdewastowany [sic!] nie nadaje się do naprawy, a jego używanie stanowi dodatkowo niebezpieczeństwo pożaru…”. Podjęto wówczas wstępne rozmowy na ten temat, zaś całość planowanego przedsięwzięcia była konsultowana z prof. Janem Jargoniem, prof. Joachimem Grubichem i prof. Marianem Machurą. Opracowywane wówczas projekty zakładały budowę organów mogących spełniać funkcje zarówno liturgiczne, jak i koncertowe. Poważnym ograniczeniem były jednak: stosunkowo niewielka powierzchnia chóru muzycznego oraz wymiary szaf organowych, które – ze względu na wartość zabytkową – musiałyby zostać zachowane. Planowano wzniesienie instrumentu o klasycznej dyspozycji, podzielonej na: Hauptwerk, Positiv i Pedal. Pojawiały się jednak głosy przemawiające za budową sekcji Regalwerku, jednakże – ze względu na duże zakurzenie Katedry – odstąpiono od tegoż zamysłu, bowiem głosy regałowe są bardzo czułe na kurz i w warunkach panujących na Wawelu wymagałyby stałego dostrajania. Prof. J. Grubich proponował, by Regalwerk został zastąpiony przez Schwellwerk. Zdaniem osób biorących udział w dyskusji organy powinna zbudować jedna z najlepszych firm organmistrzowskich, wśród których wymieniano następujące: Klais, Marcussen i Rieger. Ostatecznie jednak projekty te nie zostały zrealizowanie, a po kolejnych naprawach stary instrument nadal funkcjonuje.

Chór muzyczny – późnobarokowy (projektu Franciszka Placidi), licowany czarnym marmurem dębnickim, z siedmioma pełnoplastycznymi rzeźbami muzykujących aniołków na parapecie. Prospekt organowy – barokowo-klasycystyczny, architektoniczny, jednosekcyjny, dwuczłonowy, płaski. Oba człony jednoosiowe, z polem piszczałkowym flankowanym pilastrami o korynckich kapitelach, obwiedzione gzymsowaniem. Pola piszczałkowe w formie arkad zamkniętych łukiem półkolistym, z podpiętymi kotarkami. W zwieńczeniu obydwu szaf rozerwany przyczółek, zakomponowany nad rozetowym oknem. Nad członami prospektu pełnoplastyczne rzeźby św. Damazego (papieża) i biskupa Marcina Szyszkowskiego (fundatora katedralnej kapeli wokalno-instrumentalnej, założonej w 1619 roku). Na belkowaniu nad oknem pełnoplastyczna rzeźba króla Dawida. Prospekt w całości pozłocony. Rzeźba figuralna wykonana przez Josepha Ublakera.

Stół gry wolno stojący. Wiatrownice stożkowe. Dmuchawa elektryczna.

Skala organów – 2 manuały: C-a³; pedał: C-f¹.

Zbliżenie prospektu