Lubartów

Kościół św. Anny

Prospekt

Zabytkowe organy w kościele św. Anny w Lubartowie

Autor krótkiej historii parafii i kościoła św. Anny w Lubartowie (woj. lubelskie) uskarża się na brak dokumentów archiwalnych, które pozwoliłyby ustalić datę powstania parafii i jej późniejsze dzieje.[1] W analogicznej sytuacji znajduje się również ten, kto zamierza odtworzyć historię organów w tym kościele.

Akta wizytacyjne notują obecność organisty w 1739 r.[2] Jest to informacja pierwsza i pośrednia o organach, ale nie może być ona miarodajna. Wiadomo nam dzisiaj, że drewniany kościół w Lubartowie został wybudowany w 1594 r., a murowany kościół, na miejscu drewnianego, wybudowano w 1603 r.[3] To nie oznacza, że w Lubartowie nie było kościoła przed 1594 r. Dlatego i początek istnienia organów w Lubartowie nie jest możliwy do ustalenia przy obecnym stanie dokumentacji.

Podobnie jak w 1739 r. akta wizytacyjne podają obecność organisty również w 1748 i 1781 r.[4] Wyraźnie o organach wspomina się dopiero w roku 1800 i 1805 jednym słowem: "organa".[5]

Mimo, że obecne organy zostały zbudowane w 1742 r., to bliższe informacje o nich znajdujemy dopiero w inwentarzu kościoła z 1830 r.: "Na chórze jest organ lakierem błękitnem i złoceniem przyozdobiony o głosach 12, w pedale o głosach 6, z piszczałkami częścią cynowemi, częścią drewnianemi. Miechów ma 4."[6] Powyższy tekst został powtórzony w inwentarzach z 1855 i 1874 r.[7] W 1884 r.: "Za administracji Ks. Bobrowskiego dla przerobienia rzecznego organu rozebrano w nim trzy głosy całkowicie, dwa w części i z dwunastu (nie mających napisu nazwy głosów) jest w użyciu 4. Dwu piszczałek cynowych po obrachunku brakuje."[8] W tym samym roku przeprowadzono remont organów, a w inwentarzu kościoła zachowała się taka notatka: "Organ pięknej struktury francuskiej, głosów w manuale 12, w pedale 6, z piszczałkami cynowemi na froncie, wewnątrz zaś w większej części drewnianemi. Miechów 4. Organ ten świeżo zrestaurowany nie bardzo umiejętnie przez organmistrza Paroszkiewicza z Modliborzyc."[9] Z pewnością chodzi tu o Hipolita Paroszkiewicza.[10]

Kolejna informacja o organach pochodzi z inwentarza napisanego około 1924 r. Został w nim powtórzony tekst z 1884 r. z uzupełnieniem: "Miech jedno-cylindrowy. Organ ten wymaga gruntownej reparacji."[11] Właśnie ta "gruntowna reparacja" została przeprowadzona w 1928 r. przez Antoniego Homana. W trakcie remontu, który był właściwie przebudową, ocalała szafa i piszczałki prospektowe.

W 1987 r. ks. Proboszcz Andrzej Tokarzewski zdecydował się na remont organów. Został on przeprowadzony w 1988 r. przez Antoniego Szydłowskiego z Wrocławia.

Wymiary prospektu: wysokość - 622 cm, szerokość - 300 cm i głębokość - 306 cm.

Na prostopadłościennej podstawie o wysokości 210 cm jest ustawiony pięcioprzęsłowy prospekt. Przęsła to: trzy wieże piszczałkowe (wieża środkowa najwyższa) i dwie wklęsłe płaszczyzny piszczałkowe w kształcie prostokąta. Wieże i płaszczyzny piszczałkowe wspierają się na dość wysokim i gierowanym belkowaniu. Identyczne belkowanie wieńczy także pozostałe segmenty. Wszystkie wieże mają pilastrowe obramowanie. Pod belkowaniem wież, w tle podstawy, zostały umieszczone wsporniki. Środkowa wieża za wspornik ma dużą muszlę. Natomiast pod wieżami bocznymi znajduje się para wsporników wolutowo-spływowych. Na zwieńczeniach wież, na górnej części korpusów piszczałek, zostały umieszczone ażurowe i symetryczni rozchylające się przysłony o motywie liści akantu. Dwie płaszczyzny piszczałkowe mają natomiast pojedyncze i ukośnie zawieszone przysłony, również z motywem liści akantu. Po zewnętrznej stronie wież bocznych znajdują się ażurowe uszaki o motywie ceowo-wolutowym. W połowie wysokości uszaków widać palmety z napisem: AD 1742. Środkowa wieża ma na zwieńczeniu nastawę w kształcie zdobionego kartusza z koroną. Do środkowej wieży, powyżej płaszczyzn piszczałkowych, przylegają zredukowane uszaki. Natomiast na zwieńczeniach wież bocznych umieszczono nastawy w kształcie diademów przełamujących się na osi.

W czasie ostatniego remontu organów wszystkie elementy drewniane zostały wystarczająco zabezpieczone przed działaniem drewnojadów.

Na podstawie organów zbudowanych lub przebudowywanych przez H. Paroszkiewicza wiadomo, że organmistrz stosował wiatrownice zasuwowo-klapowe.[12] Należy więc przypuszczać, że H. Paroszkiewicz także w Lubartowie pozostawił bez zmian wiatrownice i trakturę organów podczas remontu w 1884 r. Wydaje się natomiast, że ze względu na dużą muszlę pod środkową wieżą, jeszcze przed 1928 r., klawiatury i registry musiały być umieszczone po prawej lub lewej stronie szafy. Po której właściwie stronie - ten szczegół jest niemożliwy do ustalenia ze względu na późniejsze naprawy szafy.

Gruntowna zmiana wiatrownic i traktury odbyła się podczas remontu w 1928 r. A. Homan zastosował wówczas w organach wiatrownice stożkowe i pneumatyczną trakturę. Zbudował również wolno stojący kontuar. Zakres manuałów: C do f3, zakres klawiatury nożnej: C do d1. Po lewej stronie organów znajduje się miech pływakowy także z 1928 r. Jeszcze przed zainstalowaniem miecha pływakowego, a zlikwidowaniem 4 miechów klinowych, musiał być tam używany miech magazynowy. O nim wspomina wyżej cytowany inwentarz kościoła z 1924 r.: "miech jedno-cylindrowy" - takiej nazwy używano na określenie miecha magazynowego. Zmiany wprowadzone przez A. Homana miały być przejawem nowoczesności w budowaniu organów.[13]

Brak wystarczającej dokumentacji o organach w Lubartowie nie pozwala ustalić, kiedy nastąpiło uzupełnienie tzw. krótkiej oktawy.[14]

Proces uzupełniania wielkiej oktawy daje się zauważyć na terenie Lubelszczyzny od połowy XIX w.[15] Przebiegał on od strony technicznej na trzy sposoby:

• pozostawienie dawnej wiatrownicy zasuwowo-klapowej i dodanie piszczałek Fis i Gis, aby uzupełnić chromatyczny pochód od klawisza E (Wtedy pochód wielkiej oktawy zaczynał się od E, F, Fis, G, Gis itd.).
• budowa nowej wiatrownicy klapowej z uwzględnieniem miejsca dla piszczałek Cis, Dis, Fis i Gis.
• wprowadzenie wiatrownicy stożkowej z kompletem piszczałek.

Prawdopodobnie uzupełnianie wielkiej oktawy w tych organach miało miejsce podczas przebudowy w 1884 r. Inwentarz z 1884 r. podał jeszcze jedno znaczące określenie, że "...organ piękny struktury francuskiej." To określenie odnosi się nie do szafy organów, lecz do układu klawiatury, która już miała wszystkie klawisze w wielkiej oktawie - inaczej: "klawiatura francuska". W opisach organów, oczywiście innych, występuje również określenie: "klawiatura polska" - to oznacza klawiaturę z krótką oktawą.

Nie zachowała się pierwotna dyspozycja organów z 1742 r. Przypuszczalnie jakieś zmiany w dyspozycji mógł wprowadzić H. Paroszkiewicz w 1884 r. Był to przecież okres masowego stosowania głosów 8-stopowych (szczególnie z rodziny głosów fletowych i smyczkowych).

Dyspozycja miała więc: 4 głosy pryncypałowe, które tworzą tzw. piramidę brzmienia charakterystyczna tylko dla organów, 3 głosy fletowe kryte (o przytłumionym, miękkim brzmieniu, bez których również nie ma typowego brzmienia organów, ponieważ one dają głębię brzmienia), 3 flety otwarte i aż 5 głosów o brzmieniu smyczkowym, czyli one stanowią najliczniejszą grupę. Głosy smyczkowe mogą ubogacać brzmienie dużych organów, ale nie tej wielkości. Przy zastosowaniu takiej liczby głosów 8-stopowych nastąpiło powielanie dźwięków tej samej wysokości, a w rezultacie zawężenie skali brzmienia organów. Wadą tej dyspozycji był również brak głosów pobocznych (alikwotów). Niefortunny dobór głosów powoduje, że przy graniu w Tutti Mixtura robi wrażenie, jakby tam znalazła się przypadkowo. Musi być zachowana ciągłość piramidy pryncypałów.

Trzeba również zaznaczyć, że układający powyższą dyspozycję i to dla małych organów, zlekceważył nawet wzorce dyspozycji proponowane jeszcze pod koniec XIX w.[17]

Może było to subiektywne odczucie, ale negatywne wrażenie sprawiała sprzeczność pomiędzy XVIII-wiecznym prospektem a barwą brzmienia organów - kompletnie odmienne style. Trzeba to doprecyzować - romantyzm brzmienia w złym wydaniu został połączony z późno barokowym pięknym prospektem. Również ta sprzeczność była argumentem, aby w 1988 r. połączyć remont organów z pewnym powrotem do dyspozycji nawiązującej do XVIII w. Po rzeczowych dyskusjach Antoniego Szydłowskiego, organmistrza z Wrocławia, z o. Waldemarem Kapeciem, muzykologiem, konserwatorem organów i konsultantem przy Kurii Biskupiej w Lublinie i przy pełnej aprobacie ks. Andrzeja Tokarzewskiego, proboszcza, wprowadzono zmiany w dyspozycji. W obecnej dyspozycji oznaczono poczynione zmiany.

Zmiany okazały się owocne, ponieważ organy zabrzmiały barwniej. Daje to również większe możliwości stylowego wykonywania utworów organowych. Bez zmian pozostała pneumatyczna traktura klawiatur i registrów.