Kraków

Bazylika św. Franciszka z Asyżu (OO. Franciszkanów) – organy w kaplicy Męki Pańskiej

Prospekt

Rys historyczny kaplicy

Obecna kaplica o proweniencji gotyckiej powstała w XV w. i pierwotnie stanowiła boczną nawę kościoła klasztornego, tworząc północną część jego dwunawowego, asymetrycznego korpusu. Po zniszczeniu świątyni w 1655 r. otrzymała szatę barokową.

Instrumenty niezachowane

Pierwsza wzmianka o miejscowym pozytywie pochodzi z 1693 r., kiedy to odnotowano fakt zaginięcia ołowianych ciężarków z miecha. Niewykluczone, że był to instrument mobilny, tak zwany szkatulny. W inwentarzach z lat: 1694 i 1702 brak jest bezpośrednich wiadomości o pozytywie, pojawiają się natomiast kolejne informacje o ołowianych ciężarkach, tym razem z podaniem ich wagi: po 13 funtów każdy. Na początku XVIII stulecia stan instrumentu musiał ulec pogorszeniu, skoro w 1708 r. Kazimierz Barczyński widziawszy potrzebę pozytywu restauracyey obligował się Organmistrzowi zapłacic a reparando Zł 20 ktore zł 20 appromisit przy prezentacyey. Niedługo później, w 1713 r., zanotowano, że kaplica posiada pozytyw do grania, natomiast opis z 1735 r. wspomina o istnieniu organów (Habet haec capella suum organum). Mimo użycia określenia organum można przypuszczać, że istniejący wówczas instrument był nadal pozytywem.

Następna wiadomość pochodzi dopiero z drugiej połowy XIX w. Otóż, na krótko przed 1875 r. kaplicę wyposażono w organ mały, nowy z pedałem i 5ma regestrami, […] bez ozdób. W 1905 r. przy tymże instrumencie pracował Tomasz Fall ze Szczyrzyca, który zobowiązał się wyczyścić i nastroić organ. Z 1922 r. pochodzi następujący opis omawianego obiektu: Organy stare, dwuskrzydłowe, o kilku regestrach, w brzydkiej strukturze, zdałyby się lepsze. Ale grają jeszcze. Tak więc dotychczasowy stan wiedzy na temat owego instrumentu można wzbogacić adnotacją, że ich skromny prospekt, o którym była już mowa, określony wręcz mianem brzydkiego, miał wyraźnie zaznaczony podział na dwie części. Niewykluczone, że był on po prostu oparty na schemacie dwupolowym, wszak wątpliwe, by aparat brzmieniowy rozdzielono pomiędzy dwie szafy o autonomicznych prospektach w sytuacji istnienia zaledwie pięciu głosów. Podczas restauracji kaplicy, rozpoczętej na wiosnę 1926 r., dokonano małych poprawek organów. 

Jak podaje kronika klasztorna, w 1946 r. miała miejsce likwidacja instrumentu, który określono, jako w częściach drewnianych […] spróchniały i wysłużony. Ponadto osądzono, że już nie nadawał się do naprawy, więc go rozebrano, czego niektórzy potem żałowali, a tymczasem wstawiono na chór dużą fisharmonię, z myślą, że przy pomyślniejszych czasach stanie nowy organ. Ponieważ jednak mało się gra w kaplicy, wydatki są na inne rzeczy i dwa organy są w kościele, zdaje się dosyć długo będzie u Męki Pańskiej przygrywać fisharmonia. I tak też się stało…

Instrument istniejący

Nowe organy pojawiły się w kaplicy dopiero w drugiej połowie XX w. Dnia 13 czerwca 1970 r. Józef Sobiechowski, organmistrz z Bydgoszczy, wystosował pismo do ówczesnego rektora świątyni franciszkańskiej, w którym nadmienił, iż może wykonać […] „Portatyw” 6 głosowy:

Bydgoszcz, dnia 13.06.1970r.

Przewielebny Ojcze Rektorze

W odpowiedzi na cenne pismo Przewiel.O.Rektora z dnia 8 bm uprzejmie donoszę, że mogę wykonać organy „Portatyw” 6 głosowy nie wiem czy chodzi o organy 2 manuałowe i pedał, których wykonałem pierwsze dla Filharmonii Pomorskiej w Bydgoszczy systemu pneumatycznego, które zdały egzamin na dużo wyjazdach w kraju jak i za-granicą: są one 1.90 szerokość 95 głębokie i 115 wysokie.

Ceny powyższego instrumentu są różne zależnie od jakości materiału i różnych kopulacji i podłączeń.

Poniżej podaję ceny:

1. Organy pro głos o materiale klasy 2-gej 22.500,- zł.

2. Organy pro głos o materiale klasy 1-szej 25.000,- zł.

3. Organy pro głos z materiału a przedewszystkim piszczałki z drewna egzotycznego i kopulacji Super i Sub i wysoko procentowej cyny 28.500,- zł.

Czas wykonania 7 -8 miesięcy od daty zawarcia umowy.

Zatym uprzejmie donoszę gdy sprawa będzie aktualna to wówczas przybędę niezwłocznie do Krakowa celem zbadania miejsca wzięcia pomiarów i ewentualnego zawarcia umowy i przyjęcia zamówienia.

Dyspozycje ustalamy z Panem Profesorem na miejscu.

W oczekiwaniu przychylnego i pomyślnego załatwienia

Łączę wyrazy szacunku i z poważaniem

[pieczątka:] Józef Sobiechowski
Organmistrz

Gwoli sprostowania należy dodać, że portatyw, to małe, przenośne organki, dysponujące przeważnie jednym głosem, dawniej przeznaczone do poddawania tonu, podtrzymywania śpiewu podczas procesji lub do prywatnego, domowego muzykowania, zatem określenie tym mianem stabilnego instrumentu jest swoistym curiosum. W dniu 11 lipca tegoż roku wspomniany duchowny skierował do organmistrza list, w którym zaprosił go do Krakowa celem dokonania oględzin pod kątem rozpoczęcia budowy. Niespełna dwa tygodnie później, 24 lipca, zawarta została umowa na wykonanie organów, które przetrwały do dnia dzisiejszego w niezmienionej postaci, bowiem dyspozycja zawarta w kontrakcie oraz załączony szkic prospektu pokrywają się całkowicie ze stanem aktualnym. Wystąpiły jedynie bardzo drobne różnice w nomenklaturze na włącznikach rejestrowych. Treść umowy jest następująca:

Kraków, dnia 24.VII.1970 r.

Oferta – Umowa

między rektorem kościoła św. Franciszka w Krakowie, pl.Wiosny Ludów 5, a panem Józefem Sobiechowskim organmistrzem z Bydgoszczy, ul. Olszewskiego 19 – na zbudowanie 6 głosowych organów o dwu manuałach i pedale, według załączonej dyspozycji.
1/ Firma zobowiązuje się wyżej wymienione organy wykonać do końca maja 1971 r.
2/ Suma za całość organów 170 tys. zł. słownie sto siedemdziesiąt tysięcy złotych.
3/ Utrzymanie dla pracowników przez czas instalowania organów dostarczy inwestor.
4/ Instalacja elektryczna zostanie wykonana również przez miejscowego wykonawcę.
5/ Warunki zapłaty według osobnego uzgodnienia.

Dyspozycja organów:
I. manuał – 56 tonów
1. Pryncypał 4’
2. Cimbel 2 rzęd.

II. manuał – 68 tonów
3. Kryty łag. 8’
4. Fugara 4’
5. Flet leśny 2’

Pedał – 30 tonów
6. Flet bas 8’

Połączenia:
Kopel man. II-I
Kopel ped. I
Kopel ped. II
Super II
Super II-I
Sub II-I
Tremolo

[podpisy:] Józef Sobiechowski, o. Tadeusz Niezgoda

Jak wynika z kontraktu, firma zobowiązała się wyżej wymienione organy wykonać do końca maja 1971 r., ale, według osobnego listu J. Sobiechowskiego, montaż instrumentu opóźnił się ze względu na zły stan zdrowia organmistrza. Wobec powyższego obecne organy zbudowane zostały w latach 1970-1971. 

Powstanie nowego instrumentu zostało również odnotowane w kronice klasztornej. Dokument ten podaje, iż przed zamontowaniem organów odnowiono chór organowy w kaplicy. Zaprowadzono tam instalację elektryczną, dano parkiet, przerobiono balustradę, dano parapet okienny, a następnie wstawiono nowy organ sześciogłosowy z sześcioma połączeniami, pędzony elektrycznością. Ponadto kronikarz konwentu kilkakrotnie wspomina o nowopowstałym instrumencie oraz o inicjatorze jego powstania, o. Cecylianie (Tadeuszu) Niezgodzie. 

Pierwszy remont organów nastąpił niedługo po ich wybudowaniu, na krótko przed 1975 r. Podczas kapituły klasztornej, w dniu 27 listopada 1985 r., ówczesny ekonom stwierdził, iż należy sprowadzić specjalistę, który ustali szczegóły remontu organów w kaplicy Męki Pańskiej. Źródła archiwalne nie podają jednak informacji, czy prace przy instrumencie zostały ostatecznie przeprowadzone. Wiadomo natomiast, że w 1991 r. dokonano naprawy, a następnie strojenia, które ukończono przed 9 listopada. W późniejszym czasie instrument wykorzystywany był okazjonalnie do akompaniamentu podczas niezbyt licznych nabożeństw celebrowanych w kaplicy. Około początku obecnego stulecia z nieznanych przyczyn odłączona została dmuchawa elektryczna, w związku z czym aktualnie (2012 r.) organy pozostają nieczynne, choć należy podkreślić, że aparat brzmieniowy zachował się w stanie kompletnym. 

Prospekt organowy niearchitektoniczny, bezstylowy, jednosekcyjny, o pięciu segmentach piszczałkowych, z których centralny wypełniony piszczałkami drewnianymi, a pozostałe – piszczałkami metalowymi.

Stół gry wbudowany w bok szafy organowej. Wiatrownice stożkowe.

Skala organów – 2 manuały: C-g³; pedał: C-f¹.

Stół gry

Wnętrze instrumentu

Pedał i traktura