Kraków

Kościół św. Barbary (OO. Jezuitów)

Prospekt

Historia kościoła św. Barbary rozpoczyna się w 1338 roku, kiedy to na cmentarzu przykościelnym parafii mariackiej zbudowano trójprzęsłową kostnicę, ufundowaną przez Mikołaja Wierzynka. Na lata 1394-1399 przypadło powiększenie tejże budowli, przekształconej równocześnie w kaplicę św. Barbary, która dała początek obecnemu kościołowi. Prace budowlane zakończono definitywnie w 1402 roku. W latach 1680-1686 nieznacznie podwyższono mury boczne, dobudowano absydę prezbiterialną, a także nakryto wnętrze sklepieniem kolebkowym z lunetami.

W 1583 roku pieczę nad świątynią przejął zakon jezuitów, w którym to aż do 1608 roku obowiązywał zakaz wprowadzania organów do liturgii. Niemniej jednak jezuici zastali kościół św. Barbary z istniejącymi już organami. Chór muzyczny mieścił się tutaj dużo wcześniej, bowiem około 1500 roku wzniesiono przybudówkę z prowadzącymi nań schodami. Organy natomiast sprawione zostały przez Bractwo Literackie. Stowarzyszenie to gromadziło się w świątyni na nabożeństwach jeszcze przez przybyciem jezuitów.

Wspomniany instrument, powstały jeszcze w średniowieczu, był jednak w złym stanie technicznym, toteż wiele pobożnych osób, a wśród nich wojewodzina Dorota Barzyna, czyniło usilne starania o jego naprawę. Remont organów przeprowadzono w okresie od marca do września 1585 roku. Prowincjał jezuitów pisał wówczas do generała zakonu: „naprawiają je bez mojej wiedzy, ale bez mojej wiedzy nie będą używane”, podkreślając w ten sposób wciąż obowiązujący zakaz wprowadzania instrumentów. W 1588 roku prowincjał nazwiskiem Campano pozwolił dokończyć prace remontowe przy organach, zauważając, że „lepiej mieć dobre niż złe, skoro już są”. Dopiero w 1608 roku generał Jezuitów Klaudiusz Akwawiwa zezwolił oficjalnie na używanie organów oraz instrumentów dętych podczas nabożeństw w świątyniach należących do Zakonu. Począwszy od tego roku zakonnicy krakowscy utrzymywali stałego organistę oraz kantora, mieszkającego w lokalu przylegającym do zabudowań kościelnych.

W lutym 1688 roku zakończono prace związane z przebudową instrumentu. W 1731 roku podjęto decyzję o sprzedaniu dotychczasowych organów, by uzyskane w ten sposób fundusze przeznaczyć na urządzenie kaplicy ku czci Matki Bożej Bolesnej. Stary instrument nabyła krakowska kolegiata św. Floriana, a w jego miejsce do kościoła św. Barbary zakupiono nowe organy o znacznie mniejszych rozmiarach. Niedługi czas później, bowiem już w 1773 roku istniały u jezuitów organy określane, jako „dość wielkie i piękne”. Był to już zapewne nowy obiekt. Został on zamontowany na zmodernizowanym chórze muzycznym, którego powiększenie miało miejsce przed 1767 rokiem.

W 1773 roku papież Klemens XIV rozwiązał zakon jezuitów na całym świecie. W Polsce majątki jezuickie przejęła Komisja Edukacji Narodowej, która pod koniec 1774 przekazała kościół św. Barbary mansjonarzom. Od 1775 roku świątynią opiekowała się Kongregacja Kupiecka, następnie (w 1780 roku) dawny przykościelny klasztor stał się siedzibą szpitala akademickiego. Po insurekcji kościuszkowskiej i przejściowej okupacji pruskiej Kraków znalazł się pod panowaniem Austrii. W 1796 roku rząd austriacki przekazał świątynię i dom zakonny Kanonikom Regularnym Stróżom Świętego Grobu Jerozolimskiego (bożogrobcom). Dnia 18 października 1807 roku Kongregacja Kupiecka zwróciła się do generała bożogrobców z doniesieniem, iż kościelne organy są „z gruntem zepsute przez studentów z okazji grywania swojej codziennie mszy świętej; piszczałki cynowe rozebrane i rozkradzione”. W późniejszych latach Kongregacja własnym sumptem przyczyniła się do przebudowy zniszczonego instrumentu. Wskrzeszenie zakonu jezuitów nastąpiło w 1814 roku za sprawą papieża Piusa VII.  Zakonnicy rozpoczęli starania mające na celu odzyskanie kościoła św. Barbary wraz z klasztorem zajętym przez bursę akademicką. Oficjalne prawo własności świątyni otrzymali dopiero w 1910 roku, aczkolwiek już znacznie wcześniej kościołem administrowali superiorzy jezuiccy.

Zachowane aktualnie organy zainstalowano w 1894 roku. Zbudowane zostały przez firmę Rieger jako opus 457. Pod koniec września 1913 roku instrument zdemontowano w związku z pracami renowacyjnymi we wnętrzu kościoła. Następnie rozebrano także chór muzyczny, przy czym okazało się, że do jego budowy użyto grubych belek drewnianych, których końce znacznie zbutwiały, co spowodowało osłabienie statyki obiektu. Wykonano wówczas nową, betonową konstrukcję chóru, zachowując jednak drewnianą, barokową balustradę, pochodzącą sprzed 1767 roku. W grudniu 1913 roku, po zakończeniu modernizacji empory, pracownicy firmy Rieger ponownie zmontowali organy, poddając je gruntownemu czyszczeniu oraz wymianie dwóch głosów (Aeolina 8’ i Vox coelestis 8’). W 1917 chór wsparto dwiema marmurowymi kolumnami o toskańskich kapitelach. Warto nadmienić, że w oryginalnej, barokowej kompozycji przestrzennej balkon opierał się na kolumnach drewnianych.

Dnia 20 czerwca 1918 roku wymontowano z instrumentu 29 prospektowych piszczałek pryncypałowych, konfiskując je równocześnie na cele wojenne. Należy zaznaczyć, że łączna waga cyny w tychże piszczałkach wyniosła 95,5 kilograma. Rok później (1919) sprowadzono z firmy Rieger nowe piszczałki, wykonane jednak z gorszego materiału, a mianowicie z blachy cynkowej.

We wrześniu 2008 roku rozpoczął się generalny remont instrumentu, koordynowany przez Michała Klepackiego. Wówczas również kolorystykę chóru muzycznego i prospektu organowego dostosowano do odnowionego wystroju świątyni, pokrywając oba obiekty granatową marmoryzacją ze złoconym detalem snycerskim. Wspomniany prospekt ma charakter barokowo-klasycystyczny, architektoniczny, trójosiowy. Piszczałki frontowe stoją cokole zamkniętym przez belkowanie. Pola piszczałkowe mają kształt półkoliście zamkniętych arkad. Boczne osie prospektu zwieńczone są belkowaniem z przerwanym przyczółkiem. W zwieńczeniu osi centralnej widnieje monogram IHS w promienistej glorii.

Skala organów – 2 manuały: C-f³; pedał: C-d¹.

Stół gry