Kraków

Kościół św. Józefa (SS. Bernardynek)

Prospekt

Tytułem wstępu

Jakkolwiek dzieje organów w krakowskim kościele bernardynek wymagają jeszcze wnikliwych badań historycznych, sądzę, iż warto przedstawić skromne zestawienie opublikowanych wiadomości na powyższy temat. Zamieszczone w toku narracji cytaty ze źródeł archiwalnych oparte są jedynie na dostępnych wypisach, toteż konieczne jest przeprowadzenie pełnej kwerendy celem ich ostatecznej weryfikacji i ewentualnego uzupełnienia.

I. Organy nieistniejące

Najstarsza z dostępnych wzmianek dotyczy roku 1746, kiedy to zanotowano: „W chórze jest tylko pozytyw duży z dwiema miechami małemi”. 

Z kolei w 1788 r. wewnątrz świątyni zainstalowano organy przeniesione tu z krakowskiego kościoła św. Agnieszki, znajdującego się przy dawnym klasztorze bernardynek. Wiadomo, że w 1804 r. „na chórze zakonnym [stał] pozytew mały z piszczałkami metalowemi cynowemi”. Można przypuszczać, że ów zapis odnosi się do rzeczonego, translokowanego instrumentu.

W dwu opisach z przełomu XVIII i XIX w. (z 1797 r. i z ok. 1800 r.) stwierdza się jedynie obecność organów bez podania jakichkolwiek szczegółów, toteż identyfikacja jest w tym przypadku niemożliwa.

Około 1818 r. zredagowany został następujący opis instrumentu u św. Józefa: „Pozytyw duży z dwiema miechami małemi”. Zrazu można uznać, iż jest to bezkrytyczne i błędne powtórzenie wzmianki z 1746 r., jednak inna notatka archiwalne także zdaje się sugerować, jakoby z początkiem XIX w. wewnątrz świątyni pojawił się inny instrument. Otóż, około 1818 r., a więc w tym samym czasie zapisano: „Organ mały na chórze”. Odróżnienie organów od wcześniejszego pozytywu przemawia na korzyść hipotezy o zmianie w instrumentarium. Niewykluczone, że domniemany obiekt był instalowany ok. 1805 r., wszak w tym właśnie roku miała miejsce przeróbka parapetu chórowego.

W październiku 1855 r. krakowski organmistrz Antoni Sapalski zobowiązał się do wybudowania nowego instrumentu dla zakonu bernardynek. W archiwum zachowało się takieoto pokwitowanie:

„Na dniu dzisiejszym odebrałem z rąk Przewielebnej Inr. [Imc? – przyp. P. M.] Panny Matki Anny Patek złotych polskich tysiąc /№ 1000:/ Tytułem awansu na Organ który ugodzonyza 3000 fp. [zł. polskich – przyp. P. M.] zupełnie podobny organowi postawionemu u OO. Reformatów, ustawić zobowiązałem się i takowy na dniu 1o stycznia 1856 roku ukończyć i oddać przyrzekam. Wypłata dalsza w ten sposób ma nastąpić, w połowie roboty drugie tysiąc fp. [zł. polskich – przyp. P. M.] otrzymać mam zaś resztę, to jest trzeci tysiąc po ustawieniu i oddaniu Organów.
Antoni Sapalski Kraków d. 18 paździer 1855 r.”.

Instrument nie został ukończony w terminie wskazanym przez budowniczego. Świadczy otym dokument wystawiony dopiero 11 września 1856 r.:

„Kwit Ogółowy za Organy
Na dniu dzisiejszym odebrałem resztę należącą mi się za wystawienie Organy całkowitą z rąk J.W. Przełożonej Zgr. P.P. Zakonu Św. Józefa przewielebnej P. Anny Patek z której niniejszym zupełnie kwituję. – Obowiązując się wszakże niniejszym w razie potrzeby Organy poprawić i do lat dziesięciu o nich mieć staranie, a to bez żadnego wynagrodzenia, gdyby przyczyna pokazała się z winy niedokładności tychże.
Kraków dnia 11 września 1856 Antoni Sapalski”.

O ilości głosów w instrumencie wykonanym przez A. Sapalskiego dowiadujemy się zopisu zredagowanego w 1875 r.: „Organy z piszczałkami na chórze 8 głosami oktawą [?] i pedałami”. Bez wątpienia ten niewielki instrument wyposażony był w jeden manuał i klawiaturę nożną.

II. Organy zachowane

II. 1. Budowa

Opisany wyżej obiekt, ukończony w 1856 r., istniał w kościele przez okres niespełna półwiecza, skoro już 27 sierpnia 1905 r. Tomasz Fall ze Szczyrzyca przygotował kosztorys i projekt nowego instrumentu. Chciałbym w tym miejscu napomknąć, że ceny organów szczyrzyckiego organmistrza są nieporównywalnie niższe od tych, które inni budowniczowie proponowali wówczas za instrumenty podobnej wielkości.

„Kosztorys i dyspozycya nowego organu do Kościoła Św. Józefa PP. Bernardynek w Krakowie

Manuał
1. Pryncypał 8 stóp cynowy 54 piszczałek
2. Viola Gamba 8 stóp cynowa 54 piszczałek
3. Salicyonał 8 stóp cynowy 54 piszczałek
4. Flet Major 8 stóp 42 piszcz. cyn. 12 drewniane
5. Flet Amabilis 4 stopy cynowy
6. Oktawa 4 stopy cynowa
7. Quinta 3 stopy cynowa
8. Mixtura 2 stopy 3 rzędy 140 piszczałek

Pedał
9. Sub Bas 16 stóp drzewiany 13 piszczałek
10. Celo 8 stóp drzewiany 13 piszczałekdruga oktawa w pedale repetowana

Struktura organu zastosowana do stylu kościoła, złocone rzeźby i pomalowana na kolor[dopisek ołówkiem: jasno popielaty] wskazany. Miech cylindrowoskrzynkowy z dwoma pompaczami /czyli nabieraczami powietrza/ umieszczony wewnątrz organu. Expresion /czyli crescendo i decrescendo/ francuskie umieszczone w organie. Wiatrownice systemu liniowego, mechanika trwała i lekka. Za wykonanie powyżej wymienionego organu Cena 2.600 koron /dwa tysiące sześćset koron/ termin oddania nowego organu 1szego Czerwca 1905 r.

Kraków – d. 27 Sierpnia 1904 r. Tomasz Fall organmistrz w Szczyrzycu koło Limanowy p. w miejscu”.

Powyższy kosztorys został zaakceptowany, w związku z czym już dwa dni później (29 sierpnia 1904 r.) podpisano odpowiedni kontrakt:

„Umowa
Między Przełożoną SS: Bernardynek w Krakowie M. Franciszką Szydarowską a P.Tomaszem Fall organmistrzem w Szczyrzycu. Mocą której p. Tomasz Fall zobowiązuje się zrobić nowy organ dla Kościoła SS. Bernardynek wedle podanego kosztorysu i dyspozycyi, na który się obopólnie zgodzona za cenę 2600 koron /dwa tysiące sześćset koron/. Termin oddania dzień 1o czerwca r. 1905. Kwota umówiona rozumie się i za ustawienie organu. P.Tomasz Fall bierze zaliczkę w kwocie 500 koron /pięćset koron/, w połowie roboty otrzyma 200 koron, a resztę po ustawieniu organu. Gdyby P. Tomasz Fall nie dostawił organu na dzień 1o czerwca r. 1905, będzie płacił konwentowi za każdy dzień zwłoki 10 koron.
Kraków dnia 29o sierpnia 1905 r.”.

Dnia 10 czerwca 1905 r. T. Fall pokwitował odbiór reszty należności za oddany do użytku instrument. Można zatem uznać, że organy zostały wybudowane terminowo. Inicjatorem ichbudowy był ówczesny kapelan, o. Benedykt Wiercioch. W aktach klasztornych znajdujemy następującą informację: „W uroczystość Zielonych Świątek 11.VI.1905 O. Ferdynand kustosz konwencki poświęcił nowe organy w kościele SS. Bernardynek”.

Ponieważ dostępne opracowania podają niezgodne dyspozycje, szczegółowy wykaz głosów, jakie występowały w owym instrumencie, zostanie opublikowany po przeprowadzeniu bliższych badań.

II. 2. Stan obecny

W 2006 r. firma Jacka Siedlara z Modlnicy k. Krakowa zrealizowała przebudowę instrumentu, zwiększając liczbę manuałów do dwóch. W ten sposób organy utraciły swójoryginalny, zabytkowy charakter. Poniżej zamieszczam skrótowe zestawienie dawnych i nowych elementów, które składają się na obecny kształt instrumentu.

Zachowane elementy z organów T. Falla:

• szafa organowa wraz z prospektem,
• pierwsza oktawa (piszczałki drewniane) głosu Flet kryty 8’ (obecnie w manuale I),
• głos Oktawa 4’ (obecnie w manuale I),
• znaczna część głosu Mikstura (obecnie w manuale I),
• głos Flet Amabilis 8’ (obecnie w manuale II)
• głos Flet rurkowy 4’ (obecnie w manuale II),
• 13 piszczałek głosu Subbas 16’ (w pedale),
• 13 piszczałek głosu Oktawbas 8’ (w pedale).

Elementy nowe:

• stół gry wraz z podestem i ławką dla organisty,konstrukcja nośna pod wiatrownice i trakturę,
• wiatrownica manuałowa (wspólna dla obydwu klawiatur ręcznych),
• wiatrownica pedałowa,
• traktura,
• miech,
• głos Pryncypał 8’ w manuale I,
• głos Flet kryty 8’ w manuale I (44 piszczałki: od c do g³),
• głos Flet kryty 4’ w manuale I,
• głos Oktawa 2’ w manuale I,
• głos Pryncypał 2’ w manuale II (42 piszczałki: od d do g³),
• głos Kwinta 1 1/3’ w manuale II,
• głos Subbas 16’ w pedale (17 piszczałek: od cis do f¹),
• głos Oktawbas 8’ w pedale (17 piszczałek: od cis do f¹).

Instrument usytuowany w obrębie chóru zakonnego wspartego na arkadzie o łuku odcinkowym. Parapet chóru późnobarokowy o dekoracji w stylu regencji, wykonany w pierwszej ćwierci XVIII w. z fundacji s. Apolinary Brzechffianki, przerobiony w 1805 r. Prospekt organowy architektoniczny, neoklasycystyczny, jednosekcyjny, pięciopolowy.

Stół gry wbudowany. Wiatrownice klapowo-zasuwowe.

Skala organów – 2 manuały: C- g³; pedał: C- f¹.

Stół gry