Kraków

Kościół Najświętszego Salwatora

Prospekt

Kościół Najświętszego Salwatora, noszący jedno z najstarszych polskich wezwań, pochodzi z okresu wczesnego średniowiecza; jego konsekracja nastąpiła najprawdopodobniej w 1148 roku. Wobec powyższego świątynia zaliczana jest do najstarszych zabytków miasta. Omawiany obiekt uzyskał swój obecny kształt w rezultacie przebudowy prowadzonej w latach 1670-1673, kiedy to usuwano zniszczenia powstałe podczas najazdu szwedzkiego.

W literaturze przedmiotu znaleźć można następujące wzmianki o pozytywie, który znajduje się wewnątrz kościoła: „organy sprawione przez ksienię Magdalenę Otfinowską w 2 poł. XVIII w.” (M. Rożek, „Salwator – zabytki i tradycje Zwierzyńca”) oraz „pozytyw w. XVII, przerobiony w. XVIII” („Katalog Zabytków Sztuki w Polsce”). Te dwie datacje stoją ze sobą w jawnej sprzeczności i bynajmniej nie ułatwiają odtworzenia dziejów tego interesującego instrumentu. Stylistyka prospektu organowego zdaje się zdradzać pochodzenie XVII-wieczne, potwierdzając tym samym wiadomość zawartą we wspomnianym „Katalogu”. Niewykluczone jednak, że obecny wygląd szafy ma związek z pewną archaizacją motywów, wobec czego fasada instrumentu powstać znacznie później. Marian Machura w swej pracy magisterskiej doszukuje się analogii pomiędzy prospektem salwatorskim a strukturą organów w kościele św. Mikołaja w Krakowie. Porównanie to nie wytrzymuje jednak konfrontacji z materiałem historycznym, a także z analizą stylistyki obydwu obiektów.

Istniejący obecnie pozytyw wiązany jest z działalnością Tomasza Falla ze Szczyrzyca. Aktualnie trudno jest określić, czy organmistrz ten zbudował w świątyni nowy instrument, czy też przebudował istniejący obiekt. Tą drugą ewentualność zdaje się potwierdzać fakt, że na obudowie, ponad stołem gry, widnieje wypisany rok: „1859”. Warto w tym miejscu nadmienić, że T. Fall urodził się w 1860 roku, a więc o rok później. Wobec powyższego można przypuszczać, że szafa organowa jest starsza. Niewykluczone, że w 1859 roku prowadzono nie znane bliżej prace przy instrumencie, które przypieczętowano umieszczeniem inskrypcji na obudowie. Pracami tymi mogła być zarówno budowa organów, jak również wykonany remont. Kwestia ta na obecnym etapie pozostaje nierozstrzygnięta. Wiadomo jednak, że T. Fall zbudował lub zmodernizował instrument, co zostało potwierdzone podczas badań prowadzonych przez Jacka Kuliga z końcem XX wieku. W stole gry występują również charakterystyczne detale (wzornictwo klawiatury, kształt deski z dźwigniami rejestrowymi), pozwalające łączyć jego autorstwo ze szczyrzyckim organmistrzem. Ciekawostką jest oryginalne rozwiązanie problemu kalikowania. Otóż pod klawiaturą manuałową znajduje się dźwignia nożna, za pomocą której grający zaopatrywał miech w powietrze. Aktualnie instrument wyposażony jest w dmuchawę elektryczną.

Według opinii Mariana Machury, budowa piszczałek wskazuje na to, iż pochodzą one z warsztatu T. Falla. Niemniej piszczałki prospektowe, należące do głosu Octava 4’ zdają się być znacznie starsze. Posiadają bowiem wysoko osadzone wargi górne, które nie są przylutowane, lecz uformowane bezpośrednio w korpusie. Ponadto cały głos Octava 4’ wykonany jest z cyny. W głosie Flet Maior 8’ występują piszczałki kryte, przy czym w pierwszej oktawie są one drewniane, a w następnych – cynowe. Drugi głos fletowy, Fl. Minor 4’, posiada piszczałki cynowe na całej swej skali, jednak częściowo kryte (w dwóch pierwszych oktawach), a częściowo otwarte. Ta różnica wpływa na zmianę barwy dźwięku w obrębie głosu. Podobna sytuacja zachodzi w głosie Viole de Gamba 8’, gdzie 12 pierwszych piszczałek jest krytych, zaś pozostałe – otwarte. Wszystkie piszczałki tegoż głosu są metalowe, wykonane z cyny. Pozytyw wyposażony jest w mechaniczną trakturę gry i rejestrów oraz wiatrownicę klapowo-zasuwową.

Prospekt architektoniczny, pięcioosiowy, prawdopodobnie wczesnobarokowy. Założony na cokole, składa się z trzech płaskich wieżyczek (z których skrajne – wyższe) i dwóch płaskich pól piszczałkowych. Wieżyczki zwieńczone wydatnym belkowaniem z ząbkami, które może wskazywać na późnorenesansową lub wczesnobarokową proweniencję obiektu. Prospekt jest ozdobiony skromną dekoracją snycerską. Gzyms wieżyczek skrajnych zwieńczony ornamentem w formie odwróconego motywu arkadkowego, nad polami piszczałkowymi umieszczone są rzeźbione ornamenty w formie liści akantu. Także  puste pola pod piszczałkami prospektowymi ozdobione są akantowymi ornamentami (być może dodanymi wtórnie). Prospekt jest pokryty zielonkawą marmoryzacją, zaś detal snycerski jest złocony.

Skala manuału: C-c³.

Stół gry

Data na szafie organowej

Dźwignia do kalikowania