Kraków

Kościół św. Andrzeja (SS. Klarysek)

Prospekt

Kościół św. Andrzeja jest jedną z najstarszych budowli w Krakowie. Ufundowany przez palatyna Sieciecha, wzniesiony został najprawdopodobniej pod koniec XI wieku, a w ciągu swej historii pełnił zarówno funkcje kultowe, jak i obronne. Z masywną, romańską sylwetką świątyni kontrastuje jej bogaty, barokowy wystrój, pochodzący z początku XVIII stulecia.

Wewnątrz kościoła, przy północnej ścianie prezbiterium, zachował się rokokowy prospekt organowy wraz z chórem muzycznym. Literatura przedmiotu (m.in. „Katalog Zabytków Sztuki w Polsce”) podaje nieprecyzyjną datację tych zabytków, sugerując, że powstały one w trzeciej ćwierci XVIII wieku. W rzeczywistości chór i organy sprawiono nieco później, w czwartej ćwierci XVIII stulecia, za czasów, kiedy klasztorem klarysek zarządzała ksieni Marcjanna Walewska. Prace przy budowie tychże obiektów prowadzono w latach 1776-1778, zaś ich twórcami byli: organmistrz nazwiskiem Sitarski (należący do zakonu cystersów), a także jego współpracownicy, stolarz i snycerz, wykonujący „organ i chór do organ”. Według opinii Jacka Kuliga montaż samego instrumentu miał miejsce w latach 1776-1777. Całkowity koszt prac przy chórze muzycznym wyniósł 877 złotych i 28 groszy, natomiast organmistrz otrzymał wynagrodzenie w wysokości 1900 złotych. Pierwotnie organy posiadały dwa manuały, klawiaturę nożną i dysponowały kilkunastoma głosami. W balustradzie chóru znajdowała się sekcja pozytywu, obsługiwana przez przynależny jej manuał. Piszczałki pozostałych głosów (manuału głównego i pedału) mieściły się wewnątrz zasadniczej szafy organowej. Stół gry wbudowany był w cokół prospektu głównego w ten sposób, że grający miał za sobą szafę pozytywu.

Według kontraktu z 28 maja 1788 roku, wypłacono wówczas malarzowi Wojciechowi Gutowskiemu kwotę 846 złotych w zamian za polakierowanie i pozłocenie dekoracji na chórze muzycznym i prospekcie organowym. Gutowski zobowiązał się, że w ciągu dwóch miesięcy pomaluje całą strukturę na kolor jasno-perłowy, a następnie pokryje ją lakierem. Ponadto miał on pozłocić rzeźby, listewki na gzymsach, wazony oraz kartusz na fasadzie instrumentu. Pięć lat później (w 1793 roku) chór wraz z organami opisano w sposób następujący: „Chor drugi Świecki nade drzwiami któremi idzie się zakrystyi, z organami stolarskiej roboty, rzeźba jest wyzłacana, płaszczyzna zaś w kolorze iasnoperłowym lakierem pociągnięta, na który się po schodach kręconych z Zakrystyi wchodzi”. Przytoczony opis pochodzi z akt przeprowadzonej wizytacji. Kolejna interesująca relacja zawarta jest w inwentarzu z 1820 roku. Zapisano wtedy następujące informacje: „Organy. Nad Amboną iest Chór bez filarów z drzewa zielono malowany kraie złocone i wyrabiane także złocone, na tym są organy także zielono malowane, po kraiach złocone. Piszczałki są z cyny w sześć rzędów ułożone, klawisze z drzewa, Miechy nowe cztery”. Drobne naprawy chóru muzycznego przeprowadził Michał Gorliński w 1822 roku, natomiast poważniejsze prace renowacyjne przy chórze i prospekcie organowym miały miejsce w 1907 roku, a ich wykonawcą był Zygmunt Wałaszek. Aktualnie jedynym reliktem oryginalnych XVIII-wiecznych organów jest rokokowy prospekt, gdyż sam instrument został całkowicie przekształcony.

Gruntowny remont organów, prowadzony przez Antoniego Sapalskiego z Krakowa, nastąpił w 1883 roku. Niedługo potem w zabytkowej szafie powstał nowy instrument zbudowany w latach 1907-1909 przez Aleksandra Żebrowskiego z synem Kazimierzem. A. Żebrowski opracował plan prac i kosztorys za dorobienie „nowych głosów w miejsce starych, które okazały się wprost niemożliwe do reperacji”. Trudno ustalić obecnie, czy głosy te były faktycznie tak dalece zniszczone, czy też organmistrz uchylił się w ten sposób przed żmudnymi pracami renowacyjnymi. Mimo usunięcia XVIII-wiecznej materii brzmieniowej i zastąpienia jej głosami romantycznymi, modernizacja organów spotkała się z pozytywną oceną. Na poparcie tej tezy warto przytoczyć autentyczny zapis z klasztornego archiwum: „D. 11 marca [1909 roku] zapłacono ostatnią ratę należności za przeprowadzenie rekonstrukcji [sic!] organów w naszym kościółku. Robotę tę wykonał chlubnie znany w naszem mieście, a poprzednio we Lwowie, organmistrz Aleksander Żebrowski, starzec już, wraz z synem swym Kazimierzem. Podług zdania rzeczoznawców, do których należał również nasz P. Komisarz, b. Biegły w grze na organach, cała restauracya została przeprowadzona bardzo sumiennie i dokładnie. Całość wypadła jak najlepiej, co potwierdził również słynny muzyk, p. Feliks Nowowiejski”.

A. Żebrowski pozostawił w prawdzie oryginalny prospekt, jednak rozplanowanie organów poddał daleko idącym przekształceniom. Jak już wspomniano, pierwotnie stół gry był wbudowany w cokół głównej szafy organowej, na tyłach pozytywu przedniego. A. Żebrowski zlikwidował jednak dawny stół gry, instalując nowy, który w porównaniu z oryginalnym został odwrócony o 180 stopni. Nowy kontuar zajął miejsce dawnego pozytywu, po którym pozostał jedynie parawan prospektu wypełnionego niemymi piszczałkami. Usunięcie pozytywu było poważną ingerencją w pierwotną strukturę obiektu. Nowo powstały instrument, ukończony w 1909 roku, dysponował dwunastoma głosami rozdzielonymi pomiędzy jeden manuał i pedał. Organy wyposażono w mechaniczną trakturę gry i pneumatyczny system uruchamiania rejestrów. Instrument ten zachował się do czasów współczesnych w stanie całkowicie oryginalnym. W stole gry widnieje oryginalna tabliczka z napisem następującej treści:

Aleksander Żebrowski
i Syn
Organmis[t]rze
w Krakowie

W drugiej połowie XX wieku stan obiektu uległ pogorszeniu. Jak odnotowują zakonne archiwalia, „Organ w kościele znajdujący się w prezbiterium dokładnie zrekonstruowany był w 1909 r. Wskutek zakurzenie i wpływów atmosferycznych uległ pewnym uszkodzeniom. Podczas grania rażącymi były fałszywe tony i niedomogi piszczałek, co przeszkadzało uczestnikom nabożeństw zwłaszcza w uroczystości odpustowe”. Ta sama relacja kronikarska jest źródłem danych na temat podjętych prac remontowych. Zanotowano bowiem, co następuje: „Zdecydowała się więc M. Ksieni naprawić organ ze względu na chwałę Bożą, mimo trudnych naszych obecnie warunków materialnych. Prace remontowe przeprowadziła firma Budowa i Naprawa Organów Siedlar Henryk, uczeń znanej firmy w Polsce Biernackiego. Czyszczenie i strojenie organów kosztowało 5200 zł. Nadto zainstalowano do organów wentylator (dmuchowy) wraz ze skrzynką regulacyjną, co zwiększyło rachunek o 4800 zł. Przez założenie wentylatora miech dotąd ręcznie poruszany, wprowadza w ruch motor elektryczny, co usuwa tzw. kalikowanie. Roboty remontowe rozpoczęto w drugiej połowie lutego [1962 roku], zakończono 6 marca. O. Kurator nasz Fuldygencjusz Bąk stwierdził, że prace remontoorganowe wykonane są dobrze, a organ funkcjonuje należycie”. Podsumowując, wobec pogarszającego się stanu instrumentu, w 1962 roku remont przeprowadziła firma Henryka Siedlara, która oprócz odnowienia całego obiektu, zainstalowała dmuchawę elektryczną.

Na początku obecnego stulecia organy były zasadniczo sprawne, jednak wykazywały znaczne rozstrojenie. Ponadto zauważono szereg usterek technicznych wymagających naprawy. Wobec powyższego, w latach 2004-2005 przeprowadzony został gruntowny remont instrumentu. Prace organmistrzowskie wykonał wówczas Jan Jamróg. Warto nadmienić, że wspomniany remont objął nie tylko materię brzmieniową, lecz także chór muzyczny z prospektem organowym. Obiektom tym przywrócono wówczas oryginalną kolorystykę, wydobytą spod warstw wtórnych przemalowań. Prace renowacyjne przy wspomnianych strukturach zewnętrznych prowadziła Firma Konserwatorska Piotr Białko. Podczas remontu organów wykonano natomiast następujące działania:

- demontaż wszystkich piszczałek metalowych i drewnianych;
- mycie i czyszczenie wszystkich piszczałek metalowych (wykonanych głównie z cynku);
- renowacja cynowych piszczałek prospektowych (grających – Pryncypał 8’ w prospekcie głównym; niemych – w prospekcie pozytywu): mycie, czyszczenie, prostowanie deformacji, pokrycie powierzchni chromo-lakierem (tzw. „metoda posrebrzania”);
- czyszczenie piszczałek drewnianych;
- impregnacja elementów drewnianych, łącznie z piszczałkami drewnianymi;
- odkurzenie i czyszczenie powierzchni wiatrownic, kloców i ławeczek piszczałkowych;
- odnowienie elementów mechanicznej traktury gry;
- wymiana kilku złamanych abstraktów;
- przegląd i korekta pneumatycznej traktury rejestrów;
- montaż piszczałek;
- strojenie instrumentu bez ingerencji w dotychczasową intonację.

Ilość piszczałek w manuale: 582; ilość piszczałek w pedale: 81; ogólna ilość piszczałek w organach: 663.

J. Jamróg, prowadzący remont organów, zapisał w dokumentacji obiektu, iż „ze względu na wyjątkowo ciasne ustawienie piszczałek na wiatrownicach, strojenie w obrębie całości (kompletu) piszczałek jest niemożliwe. Nastrojono więc każdy, kolejno wstawiany komplet piszczałek [w sensie: głos], po czym taką samą czynność powtarzano przy następnym głosie”. Informacja ta dowodzi nietypowego rozplanowania materii brzmieniowej wewnątrz szafy organowej.

Obecnie instrument posiada mechaniczną trakturę gry i pneumatyczną trakturę rejestrową. Wyposażony jest w trzy wiatrownice stożkowe: dwie dla manuału i jedną dla pedału. Stół gry mieści się na miejscu dawnej szafy pozytywu. Otwór w balustradzie chóru umożliwia osobie grającej obserwowanie akcji liturgicznej. W pomieszczeniu przyległym do chóru muzycznego (nad zakrystią) znajduje się miech magazynowy z pojedynczym podawaczem nożnym, zasilany obecnie powietrzem z dmuchawy elektrycznej. Warto zatrzymać się nad rokokowym wystrojem chóru muzycznego i prospektu organowego.

Drewniany, nadwieszony chór muzyczny otoczony jest po bokach wklęsło-wypukłą balustradą o zaokrąglonych, lekko cofniętych narożnikach i ściankach, w które wpisano prostokątne płyciny o symetrycznym układzie. W partii centralnej chór przyjmuje postać aediculi-pozytywu, mieszczącej rząd piszczałek o charakterze dekoracyjnym. Piszczałki we wspomnianej aediculi ujęte są po bokach pilastrami o trzonach dekorowanych gałązkami kwiatowymi i motywem muszli. Na pilastrach wspiera się belkowanie, wygięte w łuk wklęsło-wypukły, zwieńczone wazonami (na osiach pilastrów) oraz ornamentem w formie koguciego grzebienia. U podstawy pilastrów umieszczone są putta siedzące na gzymsie. Centralna partia tegoż gzymsu ozdobiona jest kartuszem ujętym wolutami i motywem koguciego grzebienia. Po obydwu stronach, w pasie fryzu, widoczne są gałązki roślinne. W płycinie po prawej stronie aediculi wycięto otwór umożliwiający organiście obserwowanie ołtarza.

Ponad chórem wznosi się sylwetka prospektu organowego, wsparta na cokole. Ów cokół podzielony jest pilastrami na trzy pola; dwa z nich (lewe i środkowe) zamknięte są ścianką, natomiast w obrębie trzeciego mieści się wejście na chór. Dekoracja cokołu sprowadza się do obramień płycin na trzonach pilastrów, które obwiedziono półwałkiem rozwijającym się w stylizowane liście akantu. W centralnej partii cokołu widnieje okazała konsola, stanowiąca swoisty element przejściowy pomiędzy płaską podstawą a sferycznie rozbudowaną kondygnacją górną. Na cokole wspiera się architektoniczno-rzeźbiarska oprawa instrumentu, rozwiązana w formie pięcioosiowej struktury, której podstawę stanowi głęboko profilowany gzyms o przebiegu wklęsło-wypukłym z uskokami na osiach pilastrów cokołu. Wyżej wznoszą się trzy wieżyczki piszczałkowe ujęte parami pilastrów podtrzymujących odcinki belkowania, którego uskoki odpowiadają rzutowi podstawy. Wieżyczka centralna jest nieco wyższa i niemal dwukrotnie szersza od skrajnych. Pod piszczałkami frontowymi, na poziomie wiatrownic, umieszczono wklęsło-wypukłe ścianki ozdobione ciągiem miniaturowych liści akantu. Górne partie korpusów piszczałek prospektowych nikną pod ażurowym ornamentem roślinnym, którego dolna krawędź w wieży środkowej tworzy łuk, natomiast w wieżach bocznych ma przebieg ukośny. Wieże piszczałkowe przedzielone są dwukondygnacyjnymi segmentami. W tychże segmentach piszczałki występują jedynie w kondygnacji dolnej. Pola górnej kondygnacji pozostają obecnie puste. Trzony pilastrów zdobią skręcone gałązki kwiatowe. W połowie wysokości szczelin pomiędzy wieżyczkami umieszczone ażurowe ornamenty roślinne o zarysie w formie uproszczonego trójkąta. Strukturę prospektu ujmują ornamentalne uszaki, zaś jej szczyt zwieńczony jest ażurową dekoracją z emblematem Zakonu Franciszkańskiego.

Skala organów – manuał: C-f³; pedał: C-d¹.

Stół gry

Tabliczka firmowa