Instrukcja o muzyce w Świętej Lliturgii MUSICAM SACRAM

Wstęp

1. Muzyka sakralna w dziele odnowy liturgicznej była przedmiotem starannych rozważań Soboru Watykańskiego II, który wyjaśnił jej zadanie w służbie Bożej i podał cały szereg zasad i przepisów w Konstytucji o świętej Liturgii, przeznaczając na ten cel osobny rozdział.
2. To, co Sobór ustalił, rozpoczęto już wprowadzać w życie w podjętej odnowie liturgicznej. Ponieważ jednak nowe przepisy dotyczące zmian liturgicznych i czynnego udziału wiernych zrodziły szereg wątpliwości, związanych z muzyką sakralną i jej rolą służebną, zachodzi konieczność ich rozstrzygnięcia, by niektóre zasady, podane w Konstytucji o świętej Liturgii, stały się Jaśniejsze.
3. Dlatego też Rada, ustanowiona dla wprowadzenia w życie Konstytucji o Liturgii Świętej, na polecenie Ojca świętego, powyższe wątpliwości starannie rozważyła i opracowała niniejszą Instrukcję. Nie jest ona jednak zbiorem całego prawodawstwa w dziedzinie muzyki sakralnej, ale podaje tylko główne wytyczne, których domaga się obecna chwila. Jest to jakby dalszy ciąg i uzupełnienie poprzedniej Instrukcji Św. Kongregacji Obrzędów, opracowanej przez Radę, ogłoszonej dnia 26 września 1964 r., mającej na celu należyte wprowadzenie w życie Konstytucji o świętej Liturgii.
4. Należy mieć nadzieję, że duszpasterze, artyści-muzycy i wierni, chętnie przyjmując podane zasady i wprowadzając je w życie, będą zgodnie zmierzać do osiągnięcia prawdziwego celu muzyki sakralnej, "którym jest chwała Boża i uświęcenie wiernych" (KL 114).
   1. Stąd też pod pojęciem muzyki sakralnej rozumiemy tę muzykę, która powstała dla oddawania chwały Panu Bogu i odznacza się świętością, oraz doskonałością formy (por. KL 112).
   2. Mówiąc w obecnym dokumencie o muzyce sakralnej, rozumiemy: śpiew gregoriański, polifonię sakralną dawną współczesną, w różnorakich formach, muzykę organową i przeznaczoną dla innych instrumentów, dopuszczalnych do użytku w kościele, oraz sakralny śpiew ludowy - czy to liturgiczny, czy w ogóle religijny (por. Pius X, Motu proprio Inter pastoralis oficiis sollicitudini, 2).

I. Niektóre zasady ogólne

5. Czynność liturgiczna przybiera postać bardziej dostojną, gdy jest połączona ze śpiewem; biorą w niej udział duchowni różnych stopni, wykonując przypadające im funkcje i lud czynnie w niej uczestniczy. Dzięki takiej postaci modlitwa nabiera szczególnego namaszczenia, tajemnica świętej liturgii, oraz jej charakter hierarchiczny i społeczny lepiej się uwydatniają; dzięki zjednoczeniu w śpiewie pogłębia się jedność serc, okazałość świętych obrzędów ułatwia wznoszenie myśli ku niebu, a całość odprawianych obrzędów jest obrazem i zapowiedzią tego, co dokonuje się w świętym mieście Jeruzalem. Dlatego też duszpasterze powinni usilnie starać się wprowadzać odprawianie obrzędów świętych w takiej właśnie formie. Owszem, dobrze oni postępują, jeżeli do liturgii, odprawianej bez śpiewu, ale z udziałem ludu, dostosują odpowiedni podział funkcji i części właściwych dla liturgii odprawianej ze śpiewem. Winni jednak pamiętać, by do poszczególnych czynności mieć odpowiednich ludzi i by udział wiernych był jak najbardziej czynny. Owocne zaś przygotowanie każdej celebry liturgicznej wymaga zgodnej współpracy wszystkich zainteresowanych - tak co do obrzędów, jak też i co do względu duszpasterskiego i muzycznego - pod kierunkiem rządcy kościoła.
6. Sama zaś istota liturgicznego nabożeństwa wymaga, ażeby - prócz właściwego podziału funkcji i wykonania - "każdy pełniący swoje zadania, czy to duchowny, czy świecki, spełniał tylko to, co do niego należy z natury rzeczy i na mocy przepisów liturgicznych", nadto - by znaczenie i charakter każdej części i każdego śpiewu były należycie podkreślone i zachowane. W tym celu jest rzeczą konieczną, by części przeznaczone z założenia do śpiewu, były rzeczywiście śpiewane i to z uwzględnieniem rodzaju i formy, jakie im odpowiadają.
7. Pomiędzy formą nabożeństw liturgicznych w pełni uroczystą, gdzie wszystko, co wymaga śpiewu, jest rzeczywiście śpiewane, a formą najprostszą odpowiadania bez śpiewu, może zachodzić szereg stopni pośrednich, zależnie od tego, jaka część, większa czy mniejsza, przeznaczona jest do śpiewu. W doborze zaś części do śpiewu należy zacząć od tych, które z natury są ważniejsze, zwłaszcza od tych, które śpiewa kapłan, lub asysta, a lud odpowiada, lub które śpiewa kapłan razem z ludem, wprowadzając następnie stopniowo części przeznaczone wyłącznie tylko dla ludu, lub tylko dla zespołu śpiewaków.
8. Ilekroć razy do wykonania czynności liturgicznej, przeznaczonej do śpiewu, istnieje możliwość swobodnego wyboru osób, należy wybrać takich, którzy w śpiewie są bieglejsi, zwłaszcza jeżeli chodzi o nabożeństwa bardziej uroczyste i te, w których części przeznaczone do śpiewu, posiadają melodie trudniejsze do wykonania, a także gdy nabożeństwa mają być transmitowane przez radio, albo przez telewizję. Jeśli natomiast tego rodzaju wybór jest niemożliwy, kapłan zaś lub członek asysty, nie jest na tyle zdolny, by zaśpiewać poprawnie, wówczas może on niektóre trudniejsze części wykonać bez śpiewu, recytując je głośno i wyraźnie. Nie powinno się jednak tego stosować wyłącznie dla wygody kapłana czy asysty.
9. Przy wyborze rodzaju muzyki sakralnej, czy to dla zespołu śpiewaków (schola) czy dla ludu, należy uwzględnić możliwości tych, którzy mają śpiewać. Kościół nie odrzuca od czynności liturgicznych żadnego rodzaju muzyki sakralnej, byleby tylko odpowiadała duchowi samej czynności liturgicznej, oraz charakterowi poszczególnych jej części, i by nie przeszkadzała ludowi w czynnym udziale.
10. Aby zaś wierni chętnie i z większą korzyścią brali czynny udział, będzie rzeczą odpowiednią, o ile to możliwe, zmieniać formy urządzania nabożeństw i stopnie uczestnictwa w nich, stosownie do uroczystości dnia i charakteru zgromadzenia.
11. Trzeba pamiętać, że podniosłość liturgicznej czynności zależy nie tyle od bardziej ozdobnej formy muzycznej czy wspaniałości ceremonii, ile raczej od godnego i pobożnego odprawiania, od zachowania integralności samej czynności liturgicznej, czyli wykonania wszystkich jej części zgodnie z ich właściwym charakterem. Bogatsza oprawa muzyczna i większa wystawność ceremonii są niekiedy pożądane, gdy istnieje możliwość należytego ich wykonania. Sprzeciwiałoby się to jednak prawdziwie uroczystemu charakterowi nabożeństwa, gdyby zewnętrzny przepych powodował opuszczenie jakiegoś elementu, nadawał mu inne znaczenie, lub prowadził do niewłaściwego wykonania.
12. Ogólne, podstawowe zasady muzyki sakralnej, stanowiące dla niej jakby fundament, może ustanawiać jedynie Stolica Apostolska, zgodnie z istniejącymi już normami, zwłaszcza z Konstytucją o świętej liturgii. Natomiast w ramach ustalonych już zasad odpowiednie zarządzenia mogą być wydawane przez terytorialne Konferencje Biskupów oraz przez poszczególnych Biskupów.

II. Osoby uczestniczące w obrzędach liturgicznych

13. Czynności liturgiczne są kultem Kościoła czyli świętego Ludu, zjednoczonego i zorganizowanego pod przewodnictwem Biskupa lub kapłana. Szczególnie uprzywilejowane stanowisko zajmują tu ze względu na otrzymane święcenia, kapłan i jego asysta, ze względu zaś na spełniane funkcje-ministranci, lektorzy, komentatorzy i członkowie zespołu śpiewaków (schola).
14. Kapłan, zastępując osobę Chrystusa, przewodniczy zgromadzonej społeczności. Jego modlitw, które sam śpiewa lub odmawia głośno, powinni wszyscy słuchać pobożnie, ponieważ zanosi je w imieniu całego świętego Ludu i wszystkich obecnych.
15. Wierni spełniają swoją funkcję liturgiczną przez pełny, świadomy i czynny udział, czego domaga się sama natura Liturgii i do czego lud chrześcijański na mocy Chrztu świętego ma prawo i obowiązek13. To zaś uczestnictwo:
    1. powinno przede wszystkim być wewnętrzne przez to, że wierni Jednoczą swoje myśli z tym, co wypowiadają lub słyszą i że współpracują z łaską Bożą;
    2. powinno być również zewnętrzne, to jest takie, które poprzez gesty, postawę ciała, wezwania, odpowiedzi i śpiew daje wyraz temu, co wierni wewnętrznie przeżywają. Wiernych należy pouczać, by słuchając tego, co duchowni lub zespoły śpiewają, starali się przez wewnętrzne uczestnictwo wznosić myśli swoje do Boga.
16. Nie ma nic podnioślejszego i milszego w nabożeństwach liturgicznych nad zgromadzenie wiernych, które wspólnie w pieśni wyraża swoją wiarę i pobożność. Dlatego też należy z całą gorliwością doprowadzić lud do czynnego udziału, przejawiającego się w śpiewie, a czynić to należy jak następuje;
    1. Udział ten musi obejmować przede wszystkim aklamacje, odpowiedzi na pozdrowienia kapłana czy asysty i odpowiedzi w modlitwach litanijnych, oprócz tego antyfony i psalmy, jak również wersety responsoryjne, hymny i kantyki.
    2. Przez odpowiednie katechezy i ćwiczenia należy stopniowo wprowadzać lud do coraz szerszego, a zarazem pełnego uczestnictwa w tym, co do niego należy.
    3. Niektóre jednak śpiewy, zwłaszcza wtedy, gdy wierni nie zostali jeszcze wystarczająco przygotowani, lub jeśli są to melodie wielogłosowe, mogą być wykonane jedynie przez zespół śpiewaków, byleby lud nie był całkowicie wykluczony od udziału w śpiewie tych części, które jemu przypadają. Nie pochwalić zwyczaju wykonywania przez sam chór całego Proprium i całego Ordinarium z całkowitym wykluczeniem ludu od śpiewu.
17. Należy w swoim czasie zachować święte milczenie. Nie oznacza to, by wierni byli uważani jako obcy lub milczący obserwatorzy czynności liturgicznej. Przeciwnie, przez milczenie wnikają głębiej w sprawowane misterium dzięki wewnętrznym dyspozycjom, jakie w nich rodzą: słyszane słowo Boże, śpiewy i modlitwy, a także duchowa łączność z kapłanem, wypowiadającym teksty dla niego wyznaczone.
18. Ze szczególną troską należy uczyć śpiewu kościelnego członków religijnych stowarzyszeń ludzi świeckich, ażeby czynnie przyczyniali się do podtrzymywania i pogłębiania udziału ludu w liturgii. Nauczanie zaś śpiewu całego ludu należy przeprowadzić równolegle z nauczaniem liturgicznym, starannie, z cierpliwością, poczynając od pierwszych lat nauki w szkołach podstawowych, stosownie do wieku, stanu, trybu życia i stopnia kultury religijnej wiernych.
19. Na szczególną uwagę zasługują ze względu na swe liturgiczne posługiwanie: chór kościelny, zespół instrumentalny i zespół śpiewaków (schola cantorum). W świetle zasad świętego Soboru, dotyczących odnowy liturgicznej, zadanie tych grup nabrało większego znaczenia. Do nich bowiem należy poprawne, zgodne z różnymi rodzajami śpiewu, wykonywanie właściwych im części liturgii, oraz wspomaganie wiernych, gdy ci śpiewem uczestniczą w liturgii. Dlatego też:
    1. powinny istnieć i być otaczane opieką chóry, kapele muzyczne i zespoły śpiewaków (schola cantorum) przy kościołach katedralnych, większych kościołach, w seminariach i zakonnych domach studentów;
    2. wskazane także jest, by podobne, choćby małe, chóry istniały również przy kościołach mniejszych.
20. Kapele muzyczne istniejące przy bazylikach, katedrach, klasztorach i innych znaczniejszych kościołach, które zdobyły sobie sławę, przechowując i rozwijając przez wieki kulturę muzyczną o bezcennej wprost wartości, niech nadal istnieją w oparciu o własne, przekazane tradycją statuty, przez Ordynariusza przejrzane i zatwierdzone, dla uświetniania bardziej uroczystych nabożeństw. Jednakże dyrygenci tych zespołów, a także rządcy kościołów niech dbają o to, by lud zawsze włączał się w śpiew, wykonując przynajmniej łatwiejsze części, do niego należące.
21. Tam zaś, gdzie założenie nawet małego zespołu śpiewaków jest niemożliwe, należy się postarać przynajmniej o jednego lub dwu kantorów, należycie przygotowanych, dla intonowania pieśni, a gdy lud śpiewa, dla przewodniczenia i podtrzymywania tego śpiewu.
22. Zespół śpiewaków (schola cantorum), zależnie od przyjętych miejscowych zwyczajów i innych okoliczności może się składać: albo z mężczyzn i chłopców, albo tylko z mężczyzn, czy tylko chłopców, albo z mężczyzn i niewiast, a nawet, Jeśli nie można inaczej, tylko z niewiast.
23. Zespół śpiewaków, zależnie od wewnętrznego układu każdego kościoła powinien być tak umieszczany, by:
    1. było dla wszystkich widoczne jego znaczenie, a mianowicie, że jest on i częścią społeczności wiernych i równocześnie spełnia szczególne zadanie;
    2. mógł łatwiej spełniać to liturgiczne zadanie
    3. poszczególni członkowie zespołu mieli możność pełnego, to jest sakramentalnego uczestnictwa we Mszy świętej Jeżeli w skład zespołu wchodzą również niewiasty, należy wyznaczyć mu miejsce poza prezbiterium.
24. Oprócz kształcenia muzycznego należy udzielać członkom zespołu również odpowiednich wiadomości z dziedziny liturgii i życia duchownego, tak by wykonywane przez nich zadania liturgiczne nie tylko podnosiły piękno świętych obrzędów i były zbudowaniem dla wiernych, ale także by dla nich samych były źródłem duchownego dobra.
25. Temu praktycznemu i wewnętrznemu wyrabianiu zespołu pomagają wiele stowarzyszenia muzyki sakralnej diecezjalne, krajowe i międzynarodowe, zwłaszcza ter. które są zatwierdzone i wielokrotnie zalecane przez Stolicę Apostolską.
26. Kapłan, asysta duchownych, ministranci, lektor, członkowie zespołu śpiewaków, a także komentator - powinni przypadające im części wygłaszać wyraźnie, tak aby odpowiedz ludu, jeśli obrzęd jej się domaga, następowała jakby spontanicznie i naturalnie Wypada, by kapłan i członkowie asysty wszystkich stopni włączali się do śpiewu całej społeczności wiernych w tych częściach, które należą do ludu.

III. Śpiew podczas Mszy świętej

Przy sprawowaniu Eucharystii z udziałem ludu, zwłaszcza w niedziele i święta, należy, o ile to możliwe, nawet kilka razy w tym samym dniu, odprawiać Mszę świętą śpiewaną.

28. Zachowuje się rozróżnienie między Mszą świętą uroczystą, śpiewaną i czytaną, przyjęte przez Instrukcję z 1958 r. (n. 3), stosownie do dawnych i nowych praw liturgicznych. Jednakże, jeśli chodzi o Mszę świętą śpiewaną, to z uwagi na duszpasterskie korzyści wprowadza się w zakresie śpiewu stopnie uczestnictwa, by stosownie do możliwości uczestniczącej grupy ułatwić celebrę uroczystej Mszy świętej śpiewanej. Musi być jednak zachowany porządek wśród tych stopni, mianowicie: pierwszy stopień może być użyty nawet ten sam, drugi zaś i trzeci, tak w całości jak i częściowo, nigdy bez pierwszego. W ten sposób doprowadzi się wiernych do pełnego udziału w śpiewie.
29. Do pierwszego stopnia należą:
    1. w obrzędach wejścia:
       • pozdrowienie kapłana z odpowiedzią ludu,
       • modlitwa,
    2. w liturgii słowa:
       • aklamacje przy Ewangelii,
    3. w liturgii eucharystycznej:
       • modlitwa nad darami ofiarnymi,
       • prefacja z dialogiem i Sanctus,
       • doksologia kończąca kanon,
       • modlitwa Pańska ze wstępem i embolizmem,
       • Pax Domini,
       • modlitwa po Komunii,
       • formuły odesłania wiernych.
30. Do drugiego stopnia należą:
    1. Kyrie, Gloria i Agnus Dei,
    2. Symbol,
    3. Modlitwa wiernych.
31. Do trzeciego stopnia należą:
    1. śpiew przy procesji wejścia i komunii,
    2. śpiew po Lekcji,
    3. alleluja przed Ewangelią,
    4. śpiew na ofiarowanie,
    5. śpiew tekstów Pisma świętego (chyba że bardziej odpowiednim byłoby ich czytanie).
32. Istniejący w niektórych krajach prawny zwyczaj, potwierdzony niejednokrotnie indultami, zastępowania śpiewów z Graduału - na wejście, ofiarowanie i komunię -innymi pieśniami, może być utrzymany według uznania kompetentnej władzy terytorialnej, byleby tylko tego rodzaju pieśni treścią odpowiadały częściom Mszy, świętu i okresowi liturgicznemu. Władza terytorialna powinna zatwierdzić teksty tych śpiewów.
33. Wskazane jest, by zgromadzeni wierni, o ile to możliwe, brali udział w śpiewie części zmiennych ("Proprium"), zwłaszcza przez łatwiejsze odpowiedzi lub inne dostępne dla nich melodie. Spośród śpiewów części zmiennych ("Proprium") szczególne znaczenie posiada śpiew następujący po czytaniach, wykonywany na sposób graduału lub responsoryjnego psalmu. Z istoty swej należy on do liturgii słowa, stąd też, gdy jest wykonywany, wszyscy siedzą i słuchają, owszem jeśli to możliwe, włączają się do śpiewu.
34. Części stałe Mszy świętej - Ordinarium Missae - jeśli się je wykonuje w układzie wielogłosowym, może śpiewać zespół według ustalonych już zasad, albo a cappella, albo z towarzyszeniem instrumentów, Jednakże ludu od śpiewu całkowicie wykluczać nie wolno. W innych wypadkach śpiewy części stałych Mszy świętej można rozdzielić między zespół i lud. Można też wiernych podzielić na dwie połowy, które śpiewają albo na przemian pojedyncze wiersze tekstu albo, jeśli to bardziej będzie wskazane, stosownie podzielone większe części całego tekstu. W tych wypadkach należy jednak pamiętać: że Credo - ponieważ jest wyznaniem wiary - niech śpiewają wszyscy wspólnie, lub przynajmniej w taki sposób, by cały lud miał w śpiewie stosowny udział, Sanctus-jako aklamacja kończąca prefację-wypada, by było odśpiewane przez wszystek lud razem z kapłanem, Agnus Dei można powtarzać tyle razy. ile zachodzi potrzeba, zwłaszcza we Mszy koncelebrowanej, w czasie łamania Hostii Zaleca się, by lud brał udział w tym śpiewie, przynajmniej przez wezwanie końcowe.
35. Właściwym jest, by Modlitwę Pańską wygłaszał lud wraz z kapłanem. Jeżeli śpiewa się ją w języku łacińskim, należy używać melodii, będących dotąd prawnie w użyciu, jeżeli natomiast śpiewa się w języku ojczystym, melodie muszą być zatwierdzone przez odpowiednią władzę terytorialną.
36. Nic nie przeszkadza, by we Mszach czytanych jakaś część Proprium czy Ordinarium została odśpiewana. Można też śpiewać inną pieśń: na początku, na offertorium, na komunię oraz na końcu Mszy świętej. Nie wystarczy jednak, by były to pieśni eucharystyczne lecz trzeba ponadto, by odpowiadały one częściom Mszy świętej, a także danemu świętu, lub okresowi liturgicznemu.

IV. Śpiew brewiarza w chórze

37. Zgodnie z życzeniem, wyrażonym w Konstytucji o świętej liturgii, zaleca się usilnie tym, którzy święte oficjum odprawiają w chórze lub wspólnie, by je śpiewali -taki bowiem sposób bardziej odpowiada istocie tej modlitwy, dodaje jej podniosłości i jest znakiem głębszego zjednoczenia serc w oddawaniu chwały Bogu. Wypada, by przynajmniej w niedziele i święta śpiewano pewną część Oficjum, zwłaszcza ważniejsze godziny kanoniczne-jak Laudesy i Nieszpory. Również inni duchowni, mieszkający wspólnie z racji studiów, czy przebywający na ćwiczeniach duchownych, lub zebrani dla innych celów, niechaj uświęcają wspólny pobyt przez śpiew niektórych części świętego Oficjum.
38. W Oficjum śpiewanym - zachowując prawa oraz indulty specjalne dotyczące tych, na których ciąży obowiązek modlitwy chórowej - można stosować zasadę "stopniowania" uroczystości, a mianowicie śpiewać te części, które z natury SWÓJ są przeznaczone do śpiewu, jak dialogi, hymny, wersety i kantyki, pozostałe natomiast recytować.
39. Wiernych należy zachęcać i przez odpowiednią katechezę przygotować do wspólnego odprawiania niektórych części świętego Oficjum zwłaszcza Nieszporów, albo innych godzin, stosownie do miejscowych czy danej społeczności zwyczajów. Trzeba ogólnie zachęcać wiernych, zwłaszcza wykształconych, by w swoich modlitwach posługiwali się psalmami, pouczać ich, by je rozumieli w duchu chrześcijańskim, wprowadzając ich w ten sposób w głębsze przeżywanie i korzystanie z publicznej modlitwy Kościoła.
40. Szczególną troską w tym względzie należy otoczyć członków Instytutów, zachowujących rady ewangeliczne, by stąd czerpali nadprzyrodzone bogactwa dla rozwoju życia duchowego. Będzie to dla nich z wielkim pożytkiem, jeżeli ważniejsze godziny kanoniczne odprawiać będą wspólnie, a jeżeli to możliwe, ze śpiewem, uczestnicząc w ten sposób jak najpełniej w publicznej modlitwie Kościoła.
41. Stosownie do polecenia zawartego w Konstytucji o świętej Liturgii, zgodnie z wiekową tradycją obrządku łacińskiego, duchowni, odprawiający święte Oficjum w chórze, mają obowiązek używać języka łacińskiego. Ponieważ jednak Konstytucja o świętej Liturgii przewiduje używanie języka ojczystego w modlitwie brewiarzowej odmawianej przez wiernych, przez siostry zakonne i członków Instytutów, zachowujących rady ewangeliczne, którzy nie są duchownymi, dlatego należy dołożyć starań, by przygotowane zostały melodie do śpiewu świętego Oficjum w języku ojczystym.

V. Muzyka sakralna przy sprawowaniu Sakramentów i sakramentaliów, w niektórych obrzędach liturgicznego roku kościelnego, w nabożeństwach Słowa Bożego oraz w świętych i pobożnych ćwiczeniach

42. Mając na uwadze ustalona przez Święty Sobór zasadę, że ilekroć obrzędy stosownie do ich własnej natury wymagają celebrowania wspólnego, z obecnością i czynnym uczestnictwem wiernych, wówczas taka celebra ma pierwszeństwo przed odprawianiem indywidualnym i niejako prywatnym - z konieczności należy przywiązywać wielka wagę do śpiewu, który doskonalej wyraża społeczny charakter nabożeństw.
43. Dlatego tez sprawowanie niektórych Sakramentów i Sakramentaliów, które mają znaczenie szczególne w życiu całej społeczności parafialnej, jak: Bierzmowanie, Święcenia, Małżeństwo, Konsekracja kościoła czy ołtarza, egzekwie itp., o ile to możliwe, powinno być połączone ze śpiewem, tak by również podniosłość obrzędu przyczyniała się do większej skuteczności duszpasterskiej. Należy jednak pilnie czuwać nad tym, by dla rzekomego podniesienia uroczystości nie wprowadzać do obrzędów czegoś całkiem świeckiego lub niezgodnego z powagą zawierania małżeństwa.
44. Przez śpiew również należy nadać bardziej uroczysty charakter tym obrzędom, które Liturgia w ciągu roku kościelnego specjalnie uwydatnia. A już wyjątkowo podniośle powinny być odprawiane obrzędy Wielkiego Tygodnia, które przez obchód tajemnicy paschalnej prowadzą wiernych jakby w samo centrum roku liturgicznego i samej Liturgii.
45. Należy także zatroszczyć się o odpowiednie melodie dla liturgii Sakramentów i sakramentaliów, oraz dla innych czynności liturgicznych roku kościelnego, by również w języku ojczystym można je było odprawiać w uroczystej formie, zgodnie z przepisami właściwej władzy i możliwościami poszczególnych grup wiernych.
46. Muzyka sakralna jest w wysokim stopniu skutecznym środkiem dla ożywienia pobożności wiernych także w nabożeństwach słowa Bożego i świętych ćwiczeniach pobożnych. Wzorem dla odprawiania nabożeństw słowa Bożego jest liturgia słowa we Mszy świętej. Natomiast we wszystkich innych ćwiczeniach pobożnych dużą przysługę oddadzą psalmy, utwory muzyczne tak dawne jak i nowe, ludowe pieśni kościelne, a także gra na organach, czy innych instrumentach, dopuszczonych do użytku w kościele. Nadto w tych wszystkich pobożnych ćwiczeniach, a szczególnie w nabożeństwach Słowa Bożego dopuszczalne są z wielkim pożytkiem niektóre utwory muzyczne, które choć straciły już miejsce w Liturgii, są jednak zdolne rozbudować ducha religijnego i ułatwiać rozważanie świętych tajemnic.

VI. Stosowanie języka w czynnościach liturgicznych, wykonywanych śpiewem i zachowanie skarbca muzyki sakralnej

47. Zgodnie z Konstytucją o świętej Liturgii w "obrządkach łacińskich zachowuje się używanie języka łacińskiego, poza wyjątkami określonymi przez prawo szczegółowe". Ponieważ jednak "nierzadko używanie języka ojczystego może być bardzo pożyteczne dla wiernych", "kompetentna kościelna władza terytorialna decyduje o zakresie i sposobie wprowadzenia języka ojczystego przedkładając decyzję do zatwierdzenia Stolicy Apostolskiej". Zachowując dokładnie powyższe przepisy, należy ustalić właściwą formę uczestniczenia stosownie do możliwości poszczególnych grup wiernych. Duszpasterze winni troszczyć się także o to, "by wierni umieli wspólnie odmawiać lub śpiewać stałe części Mszy świętej dla nich przeznaczonej, nie tylko w języku ojczystym, lecz także w języku łacińskim".
48. Ordynariusze miejscowi niech rozważą, czy, po wprowadzeniu języka ojczystego do Mszy świętej, nie będzie pożyteczne, szczególnie w dużych miastach, w niektórych kościołach, gdzie dość często gromadzą się wierni różnych języków, odprawiać jedną, a nawet więcej Mszy świętych w języku łacińskim, zwłaszcza śpiewanych.
49. Odnośnie używania języka łacińskiego lub ojczystego w odprawianiu świętych obrzędów w Seminariach należy zachować przepisy Świętej Kongregacji dla Seminarium i Uniwersytetów, które traktują o liturgicznym wychowaniu alumnów. Członkowie zaś Instytutów zachowujących rady ewangeliczne, niech przestrzegają w tym względzie przepisy podane w Liście Apostolskim "Sacrificium laudis" z dnia 15 sierpnia 1966, jak również w Instrukcji o stosowaniu języka ojczystego w Oficjum brewiarzowym i Mszy konwentualnej lub wspólnej, wydanej przez Świętą Kongregację Obrzędów dnia 23 listopada 1965 roku.
50. W czynnościach liturgicznych odprawianych ze śpiewem w języku łacińskim:
    1. Śpiew gregoriański, jako właściwy liturgii rzymskiej, zajmuje, wśród innych równorzędnych, naczelne miejsce. Jego melodie znajdują się w wydaniach autentycznych i tych należy używać.
    2. "Celowe i pożyteczne będzie wydanie, zawierające łatwiejsze melodie do użytku mniejszych kościołów".
    3. Inne kompozycje muzyczne, jedno-lub wielogłosowe, zaczerpnięte ze zbiorów dawnych, czy z dzieł współczesnych należy cenić, pielęgnować i przy różnych okazjach z nich korzystać.
51. Duszpasterze - mając na względzie warunki miejscowe, korzyści duszpasterskie wiernych oraz ducha danego języka - winni rozważyć, czy z niektórych utworów muzyki sakralnej - skomponowanych w ubiegłych wiekach dla tekstów łacińskich, prócz używania ich w liturgicznych czynnościach odprawianych po łacinie, nie można by korzystać z pożytkiem także w tych, które się odprawia w języku ojczystym. Nic bowiem nie przeszkadza, by w jednym i tym samym obrzędzie niektóre części były śpiewane w innym języku.
52. Dla zachowania skarbca muzyki sakralnej i zapewnienia należytego rozwoju w nowych jej formach, "należy przywiązywać dużą wagę do teoretycznego i praktycznego wykształcenia muzycznego w Seminariach, nowicjatach i domach studiów Zakonów męskich i żeńskich oraz w innych instytucjach i szkołach katolickich", a zwłaszcza w Wyższych Instytutach do tego celu specjalnie przeznaczonych. Należy przede wszystkim dbać o studium i praktykę śpiewu gregoriańskiego, albowiem przez swoje szczególne właściwości stanowi on nader ważną podstawę dla uprawiania muzyki sakralnej.
53. Utwory nowej muzyki sakralnej muszą być zgodne z wyłożonymi zasadami i przepisami. Muszą mianowicie "posiadać cechy prawdziwej muzyki kościelnej i nadawać się nic tylko dla większych zespołów śpiewaczych, lecz także dla mniejszych chórów i przyczyniać się do czynnego uczestnictwa całego zgromadzenia wiernych". Jeżeli zaś chodzi o dawną muzykę, to najpierw należy wykorzystać te utwory, które odpowiadają wymogom odnowionej Liturgii. Następnie znawcy muzyki sakralnej dokładnie rozważą, czy nie można by także innych utworów dostosować do tych wymagań. Utwory wreszcie, których nie da się pogodzić z naturą, lub z duszpasterskimi celami obrzędów liturgicznych, można z pożytkiem wykorzystać z okazji ćwiczeń pobożnych, zwłaszcza w nabożeństwach Słowa Bożego.

VII. Przygotowanie melodii do tekstów w języku narodowym

54. Opracowując przykłady części tekstów liturgicznych, przeznaczonych do śpiewu, zwłaszcza Psałterza, specjaliści muszą zwracać uwagę na to, by przekład, zachowując zgodność z tekstem łacińskim był równocześnie odpowiedni do muzycznego opracowania, uwzględniał ducha poszczególnych języków i prawa, jakie nimi rządzą, a także charakter i odrębne właściwości różnych narodów. Muzycy, komponując nowe melodie, muszą brać pod uwagę zarówno narodową tradycję, jak i prawa, rządzące muzyką sakralną. Kompetentna władza terytorialna musi więc zadbać o to, by w Komisji, która ma zlecone tłumaczenie tekstów na język ojczysty, znaleźli się specjaliści od wymienionych gałęzi wiedzy jak i od języków łacińskiego i narodowego i by od samego początku razem współpracowali.
55. Do właściwej władzy terytorialnej należy decyzja, czy niektóre teksty w języku ludowym łącznie z melodią, przekazane wiekową tradycją, mogą być używane, choć nie są w całości zgodne z tłumaczeniami tekstów liturgicznych oficjalnie zatwierdzonymi.
56. Wśród melodii, jakie należy przygotować dla tekstów w języku narodowym, szczególnie ważne są melodie przeznaczone dla kapłana i asystujących duchownych, śpiewane bądź przez nich samych, bądź razem z ludem, bądź z ludem w formie dialogu. Muzycy - kompozytorzy niech rozważą, czy tradycyjnych melodii liturgii łacińskiej nie można by wykorzystać przy komponowaniu melodii dla tych samych tekstów w języku narodowym.
57. Nowe melodie dla kapłana i asystujących duchownych wymagają zatwierdzenia przez właściwą władzę terytorialną".
58. Konferencje Biskupów, których to dotyczy, powinny postarać się o to, by dla różnych krajów używających tego samego języka było jednakowe tłumaczenie tekstów liturgicznych. Wypada także, ażeby, o ile to możliwe, była jedna lub więcej ustalonych melodii dla tych części, które należą do kapłana lub asystujących duchownych, a także dla odpowiedzi i aklamacji wiernych, by w ten sposób ułatwić udział w uroczystościach liturgicznych tym wszystkim, którzy używają tego samego języka.
59. Kompozytorzy opracowując nowe dzieła, niech utrzymują łączność z tradycją, która w utworach dla kultu Bożego przekazała Kościołowi prawdziwe skarby. Niech zgłębiają dawną muzykę, jej rodzaje i właściwości, uwzględniając równocześnie nowe przepisy i wymogi świętej Liturgii tak, by "nowe formy niejako organicznie wyrastały z form już istniejących" (KL 23), a nowe dzieła stały się nowym dorobkiem w skarbcu muzyki Kościoła równie cennym jak dawne.
60. Nowe melodie dla tekstów w języku narodowym wymagają rzecz jasna próby i doświadczenia zanim dojrzeją i osiągną doskonałość. Nie wolno jednak dopuścić, by do kościoła, choćby tylko dla samej próby, zostało wprowadzone cokolwiek, co nie odpowiada świętości miejsca, godności obrzędów liturgicznych i pobożności wiernych.
61. Szczególnego przygotowania ze strony specjalistów wymaga praca przystosowania muzyki sakralnej w tych krajach, które posiadają własną tradycję muzyczną, zwłaszcza w krajach misyjnych. Chodzi bowiem o szczęśliwe zestrojenie elementów sakralnych z duchem, tradycjami i umysłowością, właściwą danym krajom. Ci więc, którzy się tej pracy podejmują, powinni posiadać wystarczającą znajomość zarówno Liturgii i muzycznej tradycji Kościoła, jak i języka, śpiewu ludowego, oraz innych charakterystycznych właściwości tego narodu, któremu pragną służyć.

VIII. Muzyka sakralna instrumentalna

62. Instrumenty muzyczne mogą być bardzo pożyteczne przy sprawowaniu świętych obrzędów czy to do akompaniamentu, czy to do gry solowej. "W Kościele łacińskim należy mieć w wielkim poszanowaniu organy piszczałkowe jako tradycyjny instrument muzyczny, którego brzmienie ceremoniom kościelnym dodaje majestatu, a umysły wiernych porywa do Boga i spraw niebieskich. Inne natomiast instrumenty można dopuścić do kultu Bożego według uznania i za zgodą kompetentnej władzy terytorialnej, Jeżeli nadają się albo mogą być przystosowane do użytku sakralnego, jeżeli odpowiadają godności świątyni i rzeczywiście przyczyniają się do zbudowania wiernych" (KL 120).
63. Przy dopuszczaniu i używaniu instrumentów muzycznych należy brać pod uwagę ducha i tradycję poszczególnych narodów. Jednakowoż to, co według ogólnego przekonania i faktycznego używania od powiędnie jest tylko dla muzyki świeckiej, należy bezwzględnie wyłączyć z wszelkich czynności liturgicznych i ćwiczeń pobożnych. Wszystkie zaś instrumenty muzyczne dopuszczane do kultu Bożego powinny być używane w ten sposób, by odpowiadały świętości obrzędów, dodawały blasku kultowi Bożemu i służyły zbudowaniu wiernych.
64. Akompaniament na instrumentach muzycznych podtrzymuje śpiew, ułatwia udział w czynnościach liturgicznych i przyczynia się do głębszego zjednoczenia zgromadzonych wiernych. Nie powinien on jednak do tego stopnia zagłuszać śpiewu, że słów nie można zrozumieć. Gdy zaś kapłan lub ktoś z asysty wymawia głośno wyznaczony dla siebie tekst, wówczas instrumenty milczą.
65. Gra na organach czy innym uznanym instrumencie muzycznym, dopuszczalna jest we Mszy śpiewanej i czytanej jako akompaniament podczas śpiewu zespołu i ludu. Gra solowa możliwa jest jedynie na początku, zanim kapłan przyjdzie do ołtarza, na ofiarowanie, podczas komunii i na końcu Mszy świętej. Tej samej zasady, stosując ją analogicznie, można trzymać się przy innych nabożeństwach.
66. Gry solowej na instrumentach nie dopuszcza się w okresie Adwentu, Wielkiego Postu, w Triduum Wielkiego Tygodnia, oraz w oficjum i we Mszy świętej za zmarłych.
67. Jest rzeczą konieczną, aby organiści, oraz inni muzycy, nie tylko umieli biegle grać na powierzonym instrumencie, ale posiadali także znajomość ducha świętej Liturgii i wnikali weń coraz głębiej, by spełniając swój urząd choćby tylko czasowo, uświetniali obrzęd, zgodnie z naturą poszczególnych jego części i ułatwiali wiernym udział w liturgicznej czynności.

IX. Komisje czuwające nad rozwojem muzyki sakralnej

68. Diecezjalne Komisje Muzyki Sakralnej spełniają bardzo ważną rolę dla rozwoju muzyki kościelnej i pastoralnej akcji liturgicznej na terenie diecezji. Dlatego też koniecznie powinny się one znajdować w każdej diecezji i współpracować z Komisją Liturgiczną. Bardzo często celowe będzie, jeśli obie Komisje dla ułatwienia pracy, połączą się w jedną złożoną ze specjalistów obu dziedzin. Bardzo się również poleca, by tam, gdzie będzie to bardziej pożytecznym, szereg diecezji utworzyło jedną Komisję dla ustalenia jednakowych zasad działania na tym samym obszarze i zespolenia sił, w celu lepszego ich wykorzystania.
69. Komisja Liturgiczna istniejąca przy Konferencji Biskupów niech czuwa także nad rozwojem muzyki sakralnej. Dlatego powinna w swoim gronie posiadać również znawców muzyki kościelnej. Pożyteczne będzie, jeżeli Komisja ta utrzymywać będzie łączność nie tylko z Komisjami diecezjalnymi, lecz również z innymi instytucjami zajmującymi się sprawami muzyki w danym kraju. To samo dotyczy Instytutu duszpasterstwa liturgicznego, o którym jest mowa w tymże art. 44 Konstytucji.

Ojciec Święty Paweł VI, na audiencji udzielonej J. Em. Arkadiuszowi M. Kardynałowi Larraona, Prefektowi Świętej Kongregacji Obrzędów, dnia 9 lutego 1967 r., Instrukcję niniejszą przyjął i swoją powagą zatwierdził oraz polecił opublikować, ustalając równocześnie, że jej moc obowiązująca rozpoczyna się z dniem 14 maja 1967 r., w niedzielę Zesłania Ducha Świętego. Bez względu na jakiekolwiek przeciwne zarządzenia.

ROZDZIAŁ II
STRUKTURA, ELEMENTY I CZĘŚCI MSZY ŚWIĘTEJ

I. OGÓLNA STRUKTURA MSZY

7. W Mszy, czyli Wieczerzy Pańskiej, lud Boży gromadzi się pod przewodnictwem kapłana, który zastępuje Chrystusa, aby sprawować pamiątkę Pana, czyli Ofiarę eucharystyczną. Dlatego do lokalnego zgromadzenia Kościoła świętego odnosi się w szczególny sposób obietnica Chrystusa: "Gdzie są dwaj albo trzej zebrani w Imię moje, tam jestem pośród nich" (Mt 18,20). W czasie odprawiania Mszy, w której została uwieczniona ofiara Krzyża, Chrystus jest rzeczywiście obecny w samym zgromadzeniu, zebranym w Jego imię, w osobie kapłana, w swoim słowie i areszcie w sposób substancjalny i trwały pod postaciami eucharystycznymi.
8. Msza św. składa się jak gdyby z dwóch części: z liturgii słowa i liturgii eucharystycznej; są one ze sobą tak ściśle złączone, że tworzą jeden akt kultu. W Mszy przygotowany jest stół słowa Bożego i Ciała Chrystusowego, z którego wierni otrzymują naukę i pokarm. Pozostałe zaś obrzędy otwierają lub kończą akcję liturgiczną.

II. RÓŻNE ELEMENTY MSZY

- Czytanie i wyjaśnianie słowa Bożego

9. Kiedy w Kościele czyta się Pismo święte, wtedy sam Bóg przemawia do swego ludu, a Chrystus, obecny w swoim słowie, głosi Ewangelię. Dlatego też wszyscy powinni z czcią słuchać czytań słowa Bożego, stanowią one bowiem w liturgii element o bardzo wielkim znaczeniu. A chociaż słowo Boże w czytaniach Pisma św. zwraca się do wszystkich ludzi każdej epoki i może być przez nich zrozumiane, jednak jego skuteczność wzrasta dzięki żywemu wykładowi, to jest dzięki homilii, która jest częścią akcji liturgicznej.

- Modlitwy i inne części liturgii należące do kapłana

10. Pierwsze miejsce wśród części liturgii należących do kapłana zajmuje Modlitwa eucharystyczna, punkt szczytowy całej akcji liturgicznej. Należą do niego również kolekta, modlitwa nad darami i modlitwa po Komunii. Kapłan, który przewodniczy zebranym, zastępuje Chrystusa, kieruje te modlitwy do Boga w imieniu całego świętego ludu i wszystkich obecnych. Słusznie więc nazywa się je "modlitwami przewodniczącego" (orationes praesidentiales).
11. Do kapłana, jako przewodniczącego zgromadzenia, należy również wypowiadanie niektórych pouczeń oraz formuł wprowadzających i kończących, przewidzianych w samym obrzędzie. Te pouczania z natury nie wymagają, aby wygłaszano je dosłownie w takiej formie w jakiej podano je w mszale; dlatego może się okazać rzeczą właściwą, przynajmniej w pewnych wypadkach, dostosowanie ich do prawdziwych potrzeb wspólnoty. Do kapłana przewodniczącego należy również głoszenie słowa Bożego i udzielenie końcowego błogosławieństwa. Może też w bardzo zwięzłych słowach wprowadzać wiernych w niektóre części liturgii, a mianowicie przed rozpoczęciem akcji liturgicznej: w treść Mszy dnia; przed czytaniami: w liturgię słowa, przed prefacją: w Modlitwę eucharystyczną. Przed rozesłaniem wiernych kapłan może swoim słowem zakończyć całą akcję liturgiczną.
12. Sama natura "modlitw przewodniczącego" wymaga, aby wymawiano je głośno i wyraźnie, a wszyscy słuchali ich z uwagą. Gdy więc kapłan je wypowiada, nie może być innych modlitw lub śpiewów, nie wolno również grać na organach czy innych instrumentach muzycznych.
13. Kapłan modli się nie tylko jako przewodniczący w imieniu całej wspólnoty, niekiedy modli się wyłącznie we własnym imieniu, aby swój urząd spełniać z większym skupieniem i głębszą pobożnością. Modlitwy tego rodzaju odmawia się po cichu.

- Inne formuły występujące w czasie akcji liturgicznej

14. Ponieważ odprawianie Mszy ma z natury charakter społeczny, dlatego wielka siła oddziaływania tkwi w dialogach między celebransem a zgromadzeniem wiernych oraz w aklamacjach ; są one bowiem nie tylko zewnętrznymi znakami odprawiania, lecz także tworzą i podtrzymują łączność między kapłanem i ludem.
15. Aklamacja i odpowiedzi wiernych na pozdrowienia i modlitwy kapłana stanowią ten stopień czynnego uczestnictwa, który winien być praktykowany przez zgromadzenie wiernych w każdej formie Mszy, aby jasno się wyrażała i rozwijała akcja całej wspólnoty.
16. Inne części liturgii, bardzo pożyteczne do ukazania i podtrzymania czynnego uczestnictwa wiernych, a należące do całego zgromadzenia, to przede wszystkim akt pokuty, wyznanie wiary, modlitwa powszechna i modlitwa Pańska.
17. Spośród innych formuł:
    1. jedne stanowią obrzęd, czyli samoistną czynność liturgiczną; należą do nich hymn Chwała na wysokości, psalm responsoryjny, Alleluja i śpiew przed Ewangelią, Święty, aklamacja po konsekracji, śpiew po Komunii.
    2. inne zaś towarzyszą jakiemuś obrzędowi: śpiew na wejście, na ofiarowanie, podczas łamania chleba (Baranku Boży) i na Komunię.

- Sposób wypowiadania różnych tekstów

18. Kapłan, usługujący i wszyscy, którzy wypowiadają teksty przeznaczone do głośnego i wyraźnego odmawiania, powinni dostosować głos do rodzaju danego tekstu (czytanie, modlitwa, wezwanie, aklamacja, śpiew), do formy sprawowania akcji liturgicznej i stopnia uroczystości. Należy też uwzględnić właściwości różnych języków i charakterystyczne cechy kultury poszczególnych narodów. Słowa: mówić, odmawiać, wymawiać (dicere) i wypowiadać (proferre), których używa się w niżej podanych rubrykach i przepisach, odnoszą się tak do śpiewu, jak i recytacji, z zachowaniem zasad poprzednio wyłożonych.

- Znaczenie śpiewu

19. Apostoł wzywa wyznawców Chrystusa, którzy zbierają się w oczekiwaniu przyjścia swego Pana, aby wspólnie śpiewali psalmy, hymny i pieśni duchowe (por. Kol 3,16). Śpiew bowiem jest znakiem radosnego wzruszenia serca (por. Dz 2, 46). Tak więc słuszne jest spostrzeżenie św. Augustyna: "jeśli kto miłuje, ten śpiewa". Już w starożytności stało się przysłowiem, że "kto dobrze śpiewa, podwójnie się modli". Należy zatem przywiązywać wielką wagę do śpiewu podczas obrzędów, uwzględniając przy tym wrodzone zdolności poszczególnych narodów oraz możliwości każdego zgromadzenia. Nie jest jednak rzeczą konieczną zawsze śpiewać wszystkie teksty przeznaczone w zasadzie do śpiewu. Dobierając części, które mają być rzeczywiście śpiewane, pierwszeństwo należy przyznać tym, które mają większe znaczenie, a więc przede wszystkim tym, które śpiewa kapłan i asystujący, a lud na nie odpowiada, oraz częściom wykonywanym wspólnie przez kapłana i lud. Ponieważ coraz częściej zbierają się wierni różnych narodowości, trzeba się starać, aby umieli oni śpiewać razem w języku łacińskim przynajmniej niektóre stałe części Mszy, a zwłaszcza wyznanie wiary i modlitwę Pańską, korzystając z łatwiejszych melodii.

- Gesty i postawa ciała

20. Jednakowa postawa ciała, którą powinni zachowywać wszyscy uczestnicy liturgii, jest znakiem wspólnoty i jedności zgromadzenia, wyraża bowiem, a zarazem wywiera wpływ na myśli i uczucia uczestników.
21. Aby osiągnąć jednolitość w gestach i postawie ciała, wierni powinni się stosować do wskazań, jakie podczas akcji liturgicznej kierują do nich diakon, kapłan lub inny sługa liturgii. Ponadto w każdej Mszy, jeżeli przepisy nie określą inaczej, wierni mają stać: od rozpoczęcia śpiewu na wejście lub gdy kapłan podchodzi do ołtarza, aż do kolekty włącznie, podczas śpiewu Alleluja przed Ewangelią i gdy się głosi Ewangelię, w czasie wyznania wiary i modlitwy powszechnej oraz od modlitwy nad darami ofiarnymi aż do zakończenia Mszy św. z wyjątkami podanymi niżej. Siedzą natomiast podczas czytań przed Ewangelią i psalmu responsoryjnego, podczas homilii i przygotowania darów, oraz według uznania, gdy zachowuje się milczenie po Komunii. Klękają zaś na czas konsekracji, chyba że stanie temu na przeszkodzie brak miejsca, większa liczba obecnych czy inne uzasadnione przyczyny. Konferencja Episkopatu ma jednak prawo przystosować gesty i postawę ciała określoną w Obrzędach Mszy rzymskiej do kultury poszczególnych narodów. Należy przy tym uwzględnić treść i charakter odpowiedniej części Mszy.
22. Do gestów zalicza się także takie czynności, jak przyjście kapłana do ołtarza, przeniesienie darów i podchodzenie wiernych do Komunii. Trzeba się starać, by te czynności były wykonywane godnie z towarzyszeniem właściwych im śpiewów, określonych szczegółowymi przepisami.

- Milczenie

23. Należy także zachowywać w stosownym czasie sakralne milczenie, jako część akcji liturgicznej. Natura milczenia uzależniona jest od momentu Mszy, w którym ono występuje. I tak w czasie aktu pokuty i po wezwaniu do modlitwy każdy skupia się w sobie; po czytaniu lub po homilii uczestnicy krótko rozważają to, co usłyszeli, po Komunii zaś w sercu swoim wielbią Boga i modlą się.

III. POSZCZEGÓLNE CZĘŚCI MSZY

A) Obrzędy wstępne

24. Części poprzedzające liturgię słowa, a więc wejście, pozdrowienie, akt pokuty. Panie, zmiłuj się, Chwalą na wysokości i kolekta mają charakter wstępu, wprowadzenia i przygotowania. Obrzędy te zmierzają ku temu, by zgromadzeni wierni połączyli się we wspólnotę i przygotowali do odpowiedniego słuchania słowa Bożego i godnego sprawowania Eucharystii.

Wejście

25. Po zgromadzeniu się ludu, gdy wchodzi kapłan z asystą, rozpoczyna się śpiew na wejście. Ma on rozpocząć akcję liturgiczną, pogłębić jedność zgromadzonych, wprowadzić ich myśli w misterium okresu liturgicznego lub obchodu świątecznego oraz towarzyszyć procesji kapłana i asysty.
26. Śpiew na wejście wykonuje chór, lub kantor na przemian z ludem, może go też w całości wykonać lud lub sam chór. Można śpiewać albo antyfonę z psalmem, zaczerpniętą z Graduału rzymskiego lub Graduału zwykłego, albo inną pieśń dostosowaną do charakteru czynności świętej, dnia lub okresu, której tekst został zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu. Jeśli nie wykonuje się śpiewu na wejście, wtedy antyfonę zamieszczoną w Mszale recytują wierni lub niektórzy z nich, albo lektor, albo sam kapłan po pozdrowieniu ludu.

Pozdrowienie ołtarza i zgromadzonego ludu

27. Po przybyciu do prezbiterium kapłan i asysta składają cześć ołtarzowi. Nadto dla okazania czci kapłan i diakon całują ołtarz, a jeśli jest to wskazane, kapłan może go okadzić.
28. Gdy skończy się śpiew na wejście, kapłan i całe zgromadzenie czynią znak krzyża. Następnie kapłan przez pozdrowienie oznajmia wspólnocie obecność Pana. Przez to pozdrowienie i odpowiedź ludu ukazuje się misterium zgromadzonego Kościoła.

Akt pokuty

29. Po pozdrowieniu ludu kapłan lub ktoś odpowiedni spośród usługujących może w bardzo zwięzłych słowach wprowadzić wiernych w treść Mszy danego dnia. Następnie kapłan wzywa do aktu pokuty; akt ten spełnia cała wspólnota przez odmówienie spowiedzi powszechnej, lub podobnej formuły, kapłan zaś kończy go prośbą o przebaczenie, czyli absolucją.

Panie, zmiłuj się nad nami

30. Po akcie pokuty rozpoczyna się Panie, zmiłuj się nad nami, chyba że ta aklamacja była już zawarta w samym akcie pokuty. Ponieważ jest to śpiew, w którym wierni wzywają Pana i błagają Go o miłosierdzie, wykonują go zwykle wszyscy, to znaczy bierze w nim udział lud oraz chór czy kantor. Zwykle każdą aklamację mówi się lub śpiewa dwa razy. Jednakże ze względu na charakter języka, kompozycji muzycznej czy innej okoliczności nie wyklucza się większej liczby wezwań czy wstawek w postaci krótkiego "tropu". Jeśli się nie śpiewa Panie, zmiłuj się nad nami, należy je odrecytować.

Chwała na wysokości

31. Chwała na wysokości jest bardzo starożytnym i czcigodnym hymnem, w którym Kościół zgromadzony w Duchu Świętym wysławia i błaga Ojca i Baranka. Śpiewa go całe zgromadzenie albo lud na przemian z chórem, albo sam chór. Jeśli hymnu się nie śpiewa, wszyscy go recytują wspólnie lub na przemian. Hymn się śpiewa lub odmawia w niedziele, z wyjątkiem Adwentu i Wielkiego Postu, w uroczystości i święta oraz podczas obchodów mających szczególny i bardziej uroczysty charakter.

Kolekta

32. Następnie kapłan wzywa lud do modlitwy; wszyscy razem z kapłanem trwają przez chwilę w milczeniu, aby uświadomić sobie, że stoją w obecności Boga i by w modlitwie osobistej wypowiedzieć swoje prośby. Po czym kapłan odmawia modlitwę, którą zwykle się nazywa "kolektą". Wyraża się przez nią charakter obchodu liturgicznego i za pośrednictwem słów kapłana zanosi się prośby do Boga przez Chrystusa w Duchu Świętym. Lud, łącząc się z prośbą i wyrażając na nią zgodę, przez aklamację Amen sprawia, że staje się ona jego modlitwą. W Mszy św. odmawia się tylko jedną kolektę, dotyczy to również modlitwy nad darami i modlitwy po Komunii. Kolekta kończy się dłuższą konkluzją, która brzmi:

• jeśli jest skierowana do Ojca: "Przez naszego Pana Jezusa Chrystusa, Twojego Syna, który z Tobą żyje i króluje w jedności Ducha Świętego, Bóg, przez wszystkie wieki wieków";
• jeśli jest skierowana do Ojca, lecz przy końcu jej wspomniany jest Syn: "Który z Tobą żyje i króluje w jedności Ducha Świętego, Bóg, przez wszystkie wieki wieków";
• jeśli jest skierowana do Syna: "Który żyjesz i królujesz z Bogiem Ojcem w jedności Ducha Świętego, Bóg, przez wszystkie wieki wieków".

Natomiast modlitwy nad darami i po Komunii mają konkluzję krótszą, to znaczy:

• jeśli są skierowane do Ojca: "Przez Chrystusa, Pana naszego";
• jeśli są skierowane do Ojca, lecz przy ich końcu wspomniany jest Syn: "Który żyje i króluje na wieki wieków";
• jeśli są skierowane do Syna: "Który żyjesz i królujesz na wieki wieków".

B) Liturgia słowa

33. Zasadniczą część liturgii słowa stanowią czytania z Pisma św. wraz z towarzyszącymi im śpiewami. Natomiast homilia, wyznanie wiary i modlitwa powszechna, czyli modlitwa wiernych, rozwijają i kończą liturgię słowa. W czytaniach, które wyjaśnia homilia, Bóg przemawia do swego ludu, objawia mu tajemnicę odkupienia i zbawienia i podaje mu pokarm duchowy, a sam Chrystus przez swoje słowo obecny jest pośród wiernych. Lud przyswaja sobie to Boże słowo przez śpiew i łączy się z nim ściśle przez wyznanie wiary, a posilony nim zanosi w modlitwie powszechnej prośby w potrzebach całego Kościoła i o zbawienie całego świata.

Czytania biblijne

34. W czytaniach zastawia się wiernym stół słowa Bożego i otwiera się im skarbiec Biblii. Ponieważ według tradycji czytanie nie należy do przewodniczącego, lecz do usługujących, Ewangelię powinien zwykle czytać diakon, lub gdy go brak, inny kapłan. Natomiast inne lekcje niech czyta lektor. Gdyby nie było diakona lub innego kapłana, Ewangelię powinien czytać celebrans.
35. Sama liturgia uczy, że czytanie Ewangelii należy otoczyć najwyższym szacunkiem, ponieważ wyróżnia je spośród innych czytań specjalnymi honorami: duchowny wyznaczony do głoszenia Ewangelii otrzymuje błogosławieństwo lub przygotowuje się przez modlitwę; wierni przez aklamację przyjmują i wyznają, że Chrystus jest obecny i do nich mówi; księdze Ewangelii oddaje się oznaki czci.

Śpiewy między czytaniami

36. Po pierwszym czytaniu następuje psalm responsoryjny, czyli graduał, który stanowi integralną część liturgii słowa. Psalmy bierze się zwykle z lekcjonarza, ponieważ ich teksty łączą się ściśle z poszczególnymi czytaniami, a zatem wybór psalmu zależy od czytań. Mając jednak na uwadze ułatwienie ludowi wykonanie refrenu, dla różnych okresów roku liturgicznego i dla różnych kategorii Świętych wybrano pewne teksty tych refrenów i psalmów, które wolno stosować zamiast tekstów ściśle odpowiadających czytaniom, gdy psalm się śpiewa. Psałterzysta, czyli kantor wykonujący psalm, spełnia swoją funkcję na ambonie lub innym odpowiednim miejscu. Całe zgromadzenie siedząc słucha wersetów psalmu i zwykle uczestniczy powtarzając refren, chyba że psalm jest wykonywany sposobem ciągłym, to jest bez refrenu. Jeśli się śpiewa, można oprócz psalmu wyznaczonego w lekcjonarzu wziąć graduał z Graduału rzymskiego albo psalm responsoryjny, bądź allelujatyczny z Graduału zwykłego, w formie określonej w tych księgach.
37. Po drugim czytaniu następuje Alleluja lub inny śpiew, zgodnie z okresem liturgicznym.
    1. Alleluja śpiewa się przez cały rok poza Wielkim Postem. Śpiew rozpoczynają wszyscy albo chór, albo kantor; jeśli melodia tego wymaga Alleluja się powtarza. Wersety bierze się z lekcjonarza lub z Graduału.
    2. Inny śpiew stanowi albo werset przed Ewangelią, albo drugi psalm, czyli traktus w tej postaci, w jakiej je podaje lekcjonarz lub Graduał.
38. Kiedy jest tylko jedno czytanie przed Ewangelią, wówczas:
    1. w okresie, w którym należy odmawiać Alleluja, można zastosować albo psalm allelujatyczny, albo psalm responsoryjny i Alleluja z należącym do niego wersetem, albo tylko psalm responsoryjny lub Alleluja.
    2. w okresie, w którym się nie odmawia Alleluja, można wziąć albo psalm, albo werset przed Ewangelią.
39. Psalm następujący po czytaniu należy odrecytować, jeśli się go nie śpiewa. Natomiast Alleluja i werset przed Ewangelią można opuścić, jeśli nie są śpiewane.
40. Sekwencje nie są obowiązkowe, z wyjątkiem uroczystości Zmartwychwstania i Zesłania Ducha Świętego.

Homilia

41. Homilia stanowi część liturgii. Jest bardzo zalecana jako nieodzowny czynnik zasilający życie chrześcijańskie. Ma to być albo wykład ujmujący pewien aspekt czytań Pisma św., albo wyjaśnienie innego tekstu, zaczerpniętego z części stałych czy też własnych Mszy z dnia, z uwzględnieniem obchodzonego misterium bądź szczególnych potrzeb słuchaczy.
42. W niedziele i święta obowiązujące należy głosić homilię podczas wszystkich Mszy odprawionych z udziałem ludu. Można ją opuścić tylko z poważnej przyczyny. Natomiast poleca się ją w pozostałe dni, zwłaszcza w dni powszednie Adwentu, Wielkiego Postu i Okresu Wielkanocnego, a także w inne święta i przy innych okazjach, gdy wierni liczniej przybywają do kościoła. Zwykle homilię powinien głosić kapłan celebrujący.

Wyznanie wiary

43. Podczas Mszy św. symbol, czyli wyznanie wiary, zmierza ku temu, by lud wyraził zgodę i dał odpowiedź na słowo Boże, które usłyszał w czytaniach i za pośrednictwem homilii, oraz by uświadomił sobie zasadnicze prawdy wiary, zanim rozpocznie sprawowanie Eucharystii.
44. Wyznanie wiary powinien odmawiać kapłan wspólnie z ludem w niedziele i w uroczystości; można je odmawiać także podczas obchodów mających szczególny i bardziej uroczysty charakter. Jeśli wyznanie wiary jest śpiewane, czynią to wszyscy razem lub na przemian.

Modlitwa powszechna

45. W modlitwie powszechnej, czyli w modlitwie wiernych, lud, spełniając swój urząd kapłański, modlił się za wszystkich ludzi. Wypada, aby ta modlitwa odbywała się w każdej Mszy z udziałem ludu, by w ten sposób zanoszono prośby za Kościół święty, za tych, którzy nami rządzą, za tych, którzy znajdują się w trudnych sytuacjach życiowych, za wszystkich ludzi i o zbawienie całego świata.
46. Zwykle należy zachować następującą kolejność intencji:
    1. w potrzebach Kościoła,
    2. za władzę państwową i o zbawienie całego świata,
    3. za tych, którzy znajdują się w trudnościach życiowych,
    4. za wspólnotę miejscową. Jednakże podczas niektórych obchodów o charakterze specjalnym, jak np. z okazji bierzmowania, zawarcia małżeństwa, pogrzebu, porządek intencji może w większym stopniu uwzględniać tę szczególną okazję.
47. Zadaniem celebransa jest kierować modlitwą, wezwać do niej wiernych w zwięzłych słowach i zakończyć modlitwą końcową. Intencje niech podaje diakon, kantor czy też ktoś inny. Całe zaś. zgromadzenie wyraża swe prośby albo w formie wspólnej inwokacji po intencjach, albo też modląc się w milczeniu.

C) Liturgia eucharystyczna

48. Chrystus ustanowił w czasie Ostatniej Wieczerzy ofiarę i ucztę paschalną, przez którą staje się ciągle obecna w Kościele ofiara krzyża, gdy kapłan, przedstawiający Chrystusa Pana, spełnia to, co sam Pan uczynił i polecił spełniać uczniom na swoją pamiątkę. Chrystus wziął chleb i kielich, dzięki czynił, łamał i dawał uczniom swoim, mówiąc: "Bierzcie, jedzcie, pijcie, to jest Ciało moje, to jest kielich Krwi mojej. To czyńcie na moją pamiątkę". Dlatego też Kościół tak ułożył cały obrzęd liturgii eucharystycznej, że jego części odpowiadają tym słowom i czynnościom Chrystusa. A mianowicie:
    1) Podczas przygotowania darów przynosi się na ołtarz chleb, wino i wodę, czyli te elementy, które Chrystus wziął w swoje ręce.
    2) W czasie modlitwy eucharystycznej składa się Bogu dziękczynienie za całe dzieło zbawienia, a dary ofiarne stają się Ciałem i krwią Chrystusa.
    3) Przez łamanie jednego chleba ukazuje się jedność wiernych, a w Komunii wierni przyjmują Ciało i Krew Pana w taki sam sposób, jak Apostołowie z rąk samego Chrystusa.

Przygotowanie darów

49. Na początku liturgii eucharystycznej przynosi się do ołtarza dary, które staną się Ciałem i Krwią Chrystusa. Najpierw przygotowuje się ołtarz, czyli stół Pańskie który jest ośrodkiem całej liturgii eucharystycznej. Kładzie się na nim korporał, puryfikaterz, mszał i kielich, chyba że kielich przygotowuje się na kredensie. Następnie przynosi się dary na ofiarę; dobrze jest, gdy chleb i wino podają wierni, a kapłan lub diakon przyjmują je w odpowiednim miejscu. Chleb i wino składa się na ołtarzu, odmawiając przy tym ustalone modlitwy. Chociaż wierni nie przynoszą już do liturgii własnego chleba i wina, jak to było dawniej, jednak obrzęd przynoszenia darów zachowuje swoją wymowę i duchowe znaczenie. Przyjmuje się także pieniądze lub inne dary na rzecz ubogich lub na potrzeby kościoła, przyniesione przez wiernych lub zebrane w kościele; dlatego dary te umieszcza się w odpowiednim miejscu, lecz poza stołem eucharystycznym.
50. Procesji z darami towarzyszy śpiew przy składaniu darów; trwa on przynajmniej do momentu złożenia darów na ołtarzu. Zasady określające sposób wykonywania śpiewu są takie same jak przy śpiewie na wejście (nr 26). Opuszcza się jednak antyfonę na składanie darów, gdy się jej nie śpiewa.
51. Dary złożone na ołtarzu oraz sam ołtarz można okadzić, by w ten sposób wyrazić znakiem, że modlitwa i ofiara Kościoła wznosi się jak dym kadzielny przed oblicze Boga. Po okadzeniu darów i ołtarza, diakon lub ktoś z asysty mogą okadzić również kapłana i lud.
52. Następnie kapłan umywa ręce. Obrzęd ten wyraża pragnienie wewnętrznego oczyszczenia.
53. Po złożeniu na ołtarzu darów ofiarnych i po obrzędach, które temu towarzyszą, następuje wezwanie do modlitwy razem z kapłanem i modlitwa nad darami ofiarnymi; w ten sposób kończy się przygotowanie darów, a zarazem przygotowuje się Modlitwę eucharystyczną.

Modlitwa eucharystyczna

54. Teraz rozpoczyna się centralna i kulminacyjna część całej akcji liturgicznej: Modlitwa eucharystyczna, czyli modlitwa dziękczynienia i uświęcenia. Kapłan wzywa lud, by wzniósł serca do Pana w modlitwie i dziękczynieniu oraz łączy lud ze sobą w modlitwie, którą w imieniu całej społeczności kieruje do Boga Ojca przez Jezusa Chrystusa. W modlitwie tej chodzi o to, by całe zgromadzenie zjednoczyło się z Chrystusem w głoszeniu wielkich dzieł Bożych i w akcie złożenia ofiary.
55. W Modlitwie eucharystycznej można wyróżnić następujące główne składniki:
    1. Dziękczynienie (które się wyraża zwłaszcza w prefacji): kapłan w imieniu całego świętego ludu wysławia Boga Ojca i dziękuje Mu za całe dzieło zbawienia lub za dzieło to ujęte w jakimś szczególnym aspekcie, stosownie do charakteru dnia, święta czy okresu liturgicznego.
    2. Aklamacja: całe zgromadzenie, w łączności z mocami niebios, śpiewa lub recytuje Święty. W tej aklamacji, która stanowi część Modlitwy eucharystycznej, bierze udział cały lud z kapłanem.
    3. Epikleza: Kościół przez specjalne wezwania uprasza moc Bożą, aby dary złożone przez ludzi zostały konsekrowane, to jest aby się stały Ciałem i Krwią Chrystusa i aby niepokalana Hostia posłużyła zbawieniu tych, którzy ją będą przyjmować w Komunii.
    4. Opowiadanie o ustanowieniu i konsekracja: przez słowa i czynności Chrystusa spełnia się ofiara, którą sam Chrystus ustanowił w czasie Ostatniej Wieczerzy, gdy złożył w ofierze swoje Ciało i Krew pod postaciami chleba i wina i dał je na pokarm i napój Apostołom, i polecił im nieustannie odnawiać to misterium.
    5. Anamneza: Kościół, wypełniając nakaz, który otrzymał od Chrystusa Pana za pośrednictwem Apostołów, celebruje pamiątkę Chrystusa, wspominając zwłaszcza Jego błogosławioną Mękę, chwalebne Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie.
    6. Złożenie ofiary: obchodząc tę pamiątkę. Kościół, zwłaszcza aktualnie zgromadzony w tym miejscu, składa Ojcu w Duchu Świętym niepokalaną Hostię. Kościół dąży do tego, by wierni nie tylko składali w ofierze niepokalaną Hostię, ale by również uczyli się składać samych siebie w ofierze i z każdym dniem za pośrednictwem Chrystusa osiągali coraz pełniejszą jedność z Bogiem i między sobą, by w końcu Bóg był wszystkim we wszystkich.
    7. Modlitwy wstawiennicze: wyraża się przez nie, że Eucharystię sprawuje się w łączności z całym Kościołem w niebie i na ziemi i że ofiarę składa się za wszystkich jego członków żywych i umarłych, którzy zostali wezwani do uczestnictwa w odkupieniu i zbawieniu dokonanym przez Ciało i Krew Chrystusa.
    8. Doksologia końcowa: wyraża uwielbienie Boga; potwierdzają i kończy aklamacja ludu.

Modlitwa eucharystyczna wymaga, aby wszyscy słuchali jej ze czcią i w ciszy oraz uczestniczyli w niej przez aklamacje przewidziane w obrzędzie.

Obrzęd Komunii

56. Ponieważ sprawowanie Eucharystii jest ucztą paschalną, wypada, aby zgodnie z poleceniem Pana wierni odpowiednio przygotowani przyjmowali Jego Ciało i Krew jako pokarm duchowy. Zmierzają do tego łamanie chleba oraz inne obrzędy przygotowawcze, które bezpośrednio prowadzą wiernych do Komunii.
    1. Modlitwa Pańska: zawiera prośbę o chleb codzienny, który przypomina chrześcijanom także Chleb eucharystyczny oraz prośbę o oczyszczenie z grzechów, by święte dary zostały udzielone rzeczywiście świętym. Kapłan wypowiada wezwanie do modlitwy, po czym wszyscy wierni razem z nim odmawiają modlitwę, następnie sam kapłan dołącza embolizm, który lud kończy doksologią. Treścią embolizmu, rozwijającego ostatnią prośbę modlitwy Pańskiej, jest prośba o uwolnienie całej wspólnoty wiernych od mocy zła. Wezwanie do modlitwy, samą modlitwę, embolizm oraz doksologię albo się śpiewa, albo głośno odmawia.
    2. Następuje obrzęd pokoju: wierni modlą się o pokój i jedność dla Kościoła i dla całej rodziny ludzkiej oraz wyrażają wzajemną miłość, zanim będą uczestniczyć w jednym chlebie. Konferencje Episkopatu ustalą sposób, w jaki ma się dokonywać obrzęd pokoju, uwzględniając przy tym sposób myślenia i zwyczaje poszczególnych narodów.
    3. Gest łamania chleba, wykonany przez Chrystusa na Ostatniej Wieczerzy, nadał w okresie apostolskim nazwę całej akcji eucharystycznej. Obrzęd ten ma nie tylko praktyczne znaczenie; oznacza także, że nas wielu tworzy jedno ciało, gdy spożywamy w czasie Komunii jeden chleb życia, którym jest Chrystus (l Kor 10, 17).
    4. Zmieszanie postaci: celebrans wpuszcza cząstkę hostii do kielicha.
    5. Baranku Boży: podczas łamania chleba i zmieszania postaci chór lub kantor śpiewają albo głośno odmawiają wezwanie Baranku Boży, na które lud odpowiada. Inwokację tę można powtórzyć wiele razy: zależy to od trwania obrzędu łamania chleba, któremu ma ona towarzyszyć. Ostatnie wezwanie kończy się słowami: Obdarz nas pokojem.
    6. Osobiste przygotowanie kapłana: kapłan cichą modlitwą przygotowuje się do owocnego przyjęcia Ciała i Krwi Chrystusa. To samo czynią wierni modląc się w ciszy.
    7. Następnie kapłan ukazuje wiernym Chleb eucharystyczny, który mają przyjąć w Komunii, zaprasza ich na ucztę Chrystusa i wspólnie z nimi wypowiada akt pokory słowami zaczerpniętymi z Ewangelii.
    8. Jest rzeczą bardzo wskazaną, by wierni przyjmowali Ciało Pańskie z hostii konsekrowanych podczas tej Mszy, w której uczestniczą, a w okolicznościach przewidzianych przez prawo mieli udział także w Komunii z kielicha; w ten sposób za pośrednictwem znaków Komunia ukaże się wyraźniej jako udział w aktualnie składanej ofierze.
    9. Gdy kapłan i wierni przyjmują Sakrament, śpiewa się pieśń na Komunię; ma ona wyrazić przez jedność głosów duchowe zjednoczenie przyjmujących Komunię, ukazać radość serc i nadać bardziej braterski charakter procesji komunijnej. Śpiew rozpoczyna się wtedy, gdy kapłan przyjmuje Komunię, i trwa podczas przyjmowania przez wiernych Ciała Chrystusa, jak długo trzeba. Śpiew na Komunię kończy się jednak wcześniej, jeśli po Komunii będzie śpiewany hymn. Śpiewać można albo antyfonę z Graduału rzymskiego z psalmem lub bez psalmu, albo antyfonę z psalmem z Graduału zwykłego, albo inną odpowiednią pieśń, zatwierdzoną przez Konferencję Episkopatu. Śpiew na Komunię wykonuje albo sam chór, albo chór czy kantor razem z ludem. Jeśli nie śpiewa się podczas Komunii, antyfonę zawartą w mszale recytują wierni albo niektórzy z nich, albo lektor. W przeciwnym razie czyni to sam kapłan po przyjęciu Komunii, a przed rozdzielaniem jej wiernym.
    10. Gdy się zakończy rozdzielenie Komunii, kapłan i wierni, stosownie do okoliczności, przez pewien czas modlą się w skupieniu. Całe zgromadzenie może również odśpiewać hymn, psalm lub inną pieśń uwielbienia.
    11. W modlitwie po Komunii kapłan prosi, aby odprawione misterium przyniosło owoce. Przez aklamację Amen lud uznaje modlitwę za swoją.

D) Obrzęd zakończenia

57. Obrzęd zakończenia obejmuje:
    1. Pozdrowienie i błogosławieństwo kapłańskie, które w pewne dni i w pewnych okolicznościach może być wzbogacone i wyrażone modlitwą nad ludem albo inną uroczystą formułą.
    2. Odesłanie: zgromadzenie się rozwiązuje, by każdy z wiernych powrócił do swych zajęć, wychwalając i błogosławiąc Pana.