Krótka historia organów

Geneza organów sięga pięć tysięcy lat wstecz. Wtedy to powstał chiński instrument zwany czeng złożony z bambusowych piszczałek ustawionych na wiatrowni. Instrument ten nie posiadał klawiatury, a grający regulował dopływ powietrza do piszczałek, zatykając odpowiednie otwory w wiatrowni palcami. W III wieku p.n.e. w Grecji powstały organy wodne - posiadające wszystkie części właściwe współczesnym instrumentom. Cechą charakterystyczną organów wodnych było umieszczenie zbiornika wodnego z zanurzonym dzwonem - jego celem było magazynowanie sprężonego powietrza.

Kościół zachodni wprowadził organy do świątyń w VII wieku naszej ery. Początkowo spotkało się to z dużym oporem, jednak z upływem czasu zainteresowanie tym instrumentem wzrastało. Na przełomie X i XI wieku pojawiły się traktaty o budowie organów (np.anonimowy "De mensura fistularum"). W X wieku arcybiskup Canterbury wybudował organy w opactwie Abbington - był to instrument uważany za najdoskonalszy w owych czasach. W opactwie Winchester zbudowane zostały duże organy pneumatyczne, posiadające 26 miechów i około 400 piszczałek.

Z uwagi na brak danych nie wiemy nic o rozwoju organów w XII i XIII wieku. Wzmianki o organach w Polsce pochodzą z kroniki Wincentego Kadłubka. Z zawartych tam informacji wiemy o XII wiecznych organach na dworze Kazimierza Sprawiedliwego i o instnieniu instrumentu w klasztorze cysterskim w Trzebnicy.

W wieku XIV budownictwo organowe uległo znacznemu rozwojowi, zwiększyła się ilość budowanych instrumentów. Większość instrumentów z tych czasów to instrumenty przenośne - pozytywy i portatywy. Portatyw mógł być noszony przez grającego na specjalnym pasku. W dziele Praetoriusa "Syntagma musicum" z 1619 roku zachował się opis czternastowiecznych organów z Halberstadt. Posiadały one trzy manuały i pedał. Wiadomo też, że w katedrze w Rouen we Francji organy istniały już w 1386 roku. W tym czasie dokonał się znaczący postęp w budowie klawiatur i trakrury. Przez to zmniejszeniu uległy klawisze i gra stała się znacznie lżejsza.

Istnieją informacje o instrumentach z XIV wieku w Polsce. W roku 1373 wykonano reperację organów w kościele Bożego Ciała w Krakowie, istniały już organy w katedrze płockiej. Można także znaleść dużo informacji o zbudowanych w 1381 organach w Kętach. Organy te były już wyposażone w pedał. Według Praetoriusa w 1460 roku powstał instrument wyposażony w piszczałki językowe, czyli regał.

Z XV wieku pochodzą traktaty o budowie organów autorstwa Arnauta z Zwolle i Arnolta Schlicka. Dają one obraz budownictwa organowego w Niderlandach i Francji. Zasób głosów organowych w tym czasie był już imponujący. Z instrumentów z tych czasów zachowały się organy w Kiedrich i z Utrechtu. Niestety w Polsce nie zachowały się instrumenty z tamtych czasów, lecz źródła mówią o mnogości instrumentów powstałych w XV wieku.

Na przełomie XV i XVI wieku wykształciły się w budownictwie organowym cechy charakterystyczne dla poszczególnych ośrodków. W Niderlandach powstała szkoła budownictwa organowego zwana szkołą północno-brabancką. Jej wpływ kształtował budownictwo organowe w Niemczech i Francji. Przedstawiciele tej szkoły to: Hans Suys z Kolonii (instrumenty w Liege, Antwerpii, Kolonii i Amsterdamie), Jan z Koblencji (Alkmar) oraz Hendrik i Nicolaas Niehoff. Cechą charakterystyczną szkoły północno - brabanckiej był Oberwerk - sekcja składająca się z głosów solowych.

Zachowało się kilka instrumentów z XVI wieku: organy w Alkmaar, organy w kościele św.Jakuba w Lubece. W Polsce nie zachowały się żadne organy szesnastowieczne. Wiek XVII to szczególny rozwój budownictwa organowego. We włoszech organmistrz Costanzo Antegnati wydał w 1608 roku dzieło "L'arte organica", w którym opisał zasady rejestrowania organów włoskich.

Organy Costanzo Anegnati w Peglio (Włochy) - prospekt

Organy Costanzo Anegnati w Peglio (Włochy) - klawiatura

Organy Costanzo Anegnati w Peglio (Włochy) - wnętrze szafy organowej

Organy Costanzo Anegnati w Peglio (Włochy) - traktura

Szczególnie obfity rozwój nastąpił w okresie baroku w Niemczech. Był on zasługą wybitnych organmistrzów - m.in: Scherera, Compeniusa, Schnitgera i Stellwagena.

Organy Hansa Scherera w Lubece

Organy szkoły północnoniemieckiej cechowały się dużymi rozmiarami i samodzielną sekcją pedałową. Najbardziej znany instrument to organy w kościele św.Jakuba w Hamburgu zbudowane przez Arpa Schnitgera. Cieszyły się one uznaniem J.S.Bacha - bezskutecznie ubiegał się on nawet o stanowisko organisty w tym kościele.

We włoszech budownictwo organowe postępowało według norm narzuconych jeszcze w XVI wieku. We Francji nastąpiło wyzwolenie spod wpływów szkoły brabanckiej. W Hiszpanii obserwujemy oryginalność na każdym kroku - umieszczono głosy językowe w prospekcie w orientacji poziomej. Pomysł ten jest chętnie wykorzystywamy także w czasach nam współczesnych (np.trąbka horyzontalna w organach kościoła p/w św.Teresy i św.Jana Bosco w Łodzi). Z Hiszpanii pochodzi także pudło ekspresyjne (z kolei ten wynalazek znalazł szerokie zastosowanie w instrumentach romantycznych).

Organy w Tarragonie (Hiszpania)

Podobnie i w Polsce wiek XVII przyniósł wiele nowego. W tym czasie powstały organy w Olkuszu (1612) i Kazimierzu (1620). Wymienić tu należy także pozytyw z klasztoru klarysek w Starym Sączu. W XVII wieku działała w Polsce rodzina Nitrowskich. Najstarszy z rodziny - Jerzy Nitrowski zbudował organy w kościele Mariackim w Krakowie, a wraz z synem Andrzejem słynne organy w kościele Mariackim w Gdańsku. Pochodzące z końca XVII wieku organy w kościele bernardyńskim w Leżajsku zbudował Jan Głowiński.

W XVIII wieku działało w Europie wielu organmistrzów, szczególnie znana była rodzina Silbermann. Gottfried Silberman działający w Saksonii wybudował ponad 50 instrumentów, z których znakomita większość zachowała się do dnia dzisiejszego. Najbardziej znane dzieła tego budowniczego to organy we Freiburgu, w Rotha i w kościele katolickim w Dreźnie.

Organy Silbermanna we Freiburgu - stół gry

We Francji najsłynniejszym budowniczym organów był w XVIII wieku Francois Henri Cliquot. We Włoszech budownictwo organowe odbywało się nadal według tradycyjnych zasad.

Polskie organy XVIII-wieczne posiadały swój indywidualny charakter. Świadectwem są liczne prospekty organowe. Należy wymienić pochodzące z 1724 roku organy u św.Anny w Krakowie autorstwa Szymona Sadkowskiego, organy z kościoła św.Anny w Warszawie. Ważny zabytek stanowią zbudowane przez Józefa Sitarskiego w XVIII wieku organy w opactwie cysterów w Jędrzejowie. Uwagę zwraca wielkość instrumentu (trzy manuały i pedał). Atrakcją jest wysuwana czwarta klawiatura. Klawisze wykonane są ze szlachetnego drewna i z kości, a klucze rejestrowe odlane z brązu.

Stół gry w jędrzejowskich organach

Natomiast szeroko rozreklamowane organy oliwskie już nie są instrumentem zabytkowym. Na pewno historyczną wartość przedstawia wielki prospekt, wraz ze znajdującymi się w nim piszczałkami.

W XIX wieku w europejskim budownictwie organowym nastąpił zasadniczy przełom pod względem technicznym. Ciągle dążono do ułatwienia gry na połączonych manuałach i do usprawnienia mechanizmu powietrznego. Istotne zmiany w budownictwie organowym XIX wieku zaszły we Francji i w Niemczech.

Nową erę rozpoczął francuz Aristide Cavaille-Coll zbudowaniem w 1841 roku organów w Saint-Denis pod Paryżem. Po raz pierwszy zastosował on dźwignię Barkera - urządzenie pomagające w wyeliminowaniu oporu gry na manuałach. Organy Cavaille-Cola budowane były na całym świecie (aż po Amerykę Południową i Chiny). Ten budowniczy konstruował niemal wyłącznie wiatrownice tonowe. Ogromną sławę przyniosły mu organy w St.Sulpice w Paryżu oraz w katedrze Notre-Dame w Paryżu.

W Niemczech w XIX wieku najbardziej znana była firma Walckera z Ludwigsburga. Firma wybudowała kilka instrumentów o gigantycznych rozmiarach o liczbie głosów przekraczającej 100 (np.w katedrze w Rydze, w katedrze św.Stefana w Wiedniu). Duży wkład w XIX-wieczne budownictwo organowe wnieśli organmistrzowie holenderscy, m.in. Baetz i Witte.

W XIX wieku nastąpił dalszy rozwój organmistrzostwa w Polsce. W 1848 roku powstała firma Biernackiego. Znanymi budowniczymi byli członkowie rodziny Szymańskich. W południowej części kraju działał uczeń Cavaille-Cola, Jan Śliwiński.

Wzrasatające na początku XX wieku zainteresowanie budownictwem organowym doprowadziło do powstania w Niemczech ruchu "Orgelbewegung". Ruch postulował powrót do tradycji budownictwa barokowego. Skutkiem działalności ruchu był powrót do mechanicznej traktury gry i wiatrownic tonowych. Zaczęto dbać o dobór odpowiednich materiałów do budowy instrumentów. Budowane współcześnie instrumenty to przede wszystkim organy o mechanicznej trakturze gry. Współczesne budownictwo organowe opiera się o założenia wprowadzone przez ruch "Orgelbewegung".

Zdjęcia pochodzą ze zbiorów własnych, z książki Piotra Rosińskiego "Zabytkowe organy w województwie kieleckim" (Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa-Kraków 1992), oraz z książki Hansa Klotza "Das Buch von der Orgel" (Barenreiter-verlag 1965)